Вурд
| Вурд | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
_(5878286924).jpg) | ||||||||||
| Наука боксянь сикасалӧм | ||||||||||
|
ОШИБКА: необходимо заполнить параметры parent и rang. Вид: Вурд |
||||||||||
| Войтыркостса научнӧй ним | ||||||||||
| Lutra lutra Линней Карл, 1758 во) | ||||||||||
| Синонимъяс | ||||||||||
|
||||||||||
| Подвиды | ||||||||||
|
||||||||||
| Ареал | ||||||||||
 |
||||||||||
| Видзан статус | ||||||||||
|
IUCN 3.1 Near Threatened: 12419 |
||||||||||
| ||||||||||
Вурд (сіджӧ чув, вурда[1], рочӧн выдра[2], латин Lutra lutra) — тулан рӧдысь яй сёйысь пемӧс, коді вермӧ овны ваын и му вылын.
Ортсыладор
Вурд - гырысь пемӧс, нюжӧдчӧм нюдз тушаыс визув формаа. Тушаыс 55-95 см кузьта, бӧжыс 26-55 см, сьӧктаыс 6-10 кг. Лапаясыс дженьыдӧсь, вит чуняӧсь (но водз лапаясысь ӧти чуньыс мукӧддырйи оз тӧдчы кок туй вылас) вартчан перепонкаясӧн, кодъяс воӧны чунь помъясӧдзыс, пӧтшваыс куш. Вурдлӧн кок туйыс барсуклӧн кодь, чеччалігас векджык кыскӧ бӧжсӧ, коді сідзжӧ кольӧ кок туй[3]. Бӧжыс мускулистӧй, абу пушыд. Ай вурдъяс 50% гӧгӧр ыджыдджык эньясысь, айяслӧн сьӧктаыс да туша кузьтаыс (бӧжтӧгыс) 5,5-11,4 кг да 60-90 см, а эньяслӧн - 3,36-7,6 кг да 59-70 см. Юрыс вель ыджыд, ляпкыд да зэв шыльыд, шыльыда вуджӧ кыз да кузь сьыліӧ, нырыс дженьыд да паськыд. Пель раковинаясыс векньыдикӧсь да абу ыджыдӧсь, ва улӧ вӧйласигӧн пель розьыс тупкысьӧ клапанӧн. Вылыс пар вылас куйлӧны пашкыр усъяс-вибриссъяс, кодъяс кыйӧны валысь медся ичӧтик вӧрӧмъяссӧ да отсалӧны тӧдмавны, кӧні вермас лоны кыйдӧсыс. Юрлыыслӧн эм шыльыд чужӧм юкӧн да ляпкыдик паськыд юр вем куд. Балябӧжа гребень бура тӧдчӧ, сэк жӧ сагиттальнӧй гребеньыс пӧшти оз тӧдчы. Вурдлӧн клыкъясыс кузьӧсь, вӧсниӧсь да ёсьӧсь.
Гӧныслӧн рӧмыс: вывсяньыс пемыдруд, увсяньыс югыд, эзысь рӧма. Вылыс да улыс вир-яйлӧн рӧм торъялӧмыс арлыдӧн содӧ. Вылыс гӧныс грубӧй, но пытшкӧс гӧныс зэв сук да нежнӧй. Гӧнлӧн ыджыд топыдлуныс оз сет кӧтасьны ваын да зэв бура изолируйтӧ пемӧслысь телӧсӧ, видзӧ сійӧс вывті кӧдзалӧмысь. Но ваын часысь дырджык олігӧн кӧтасьӧ и гӧныс (мый грӧзитӧ пемӧслы вывті кӧдзалӧмӧн да кынмӧм висьӧмӧн), мый вӧсна вурдлы та бӧрын ковмӧ чышкысьны да косьтысьны специальнӧй куйласын. Татшӧм куйлас веркӧсӧн вермас лоны кос лыа, турун, торф, мусісь, косьмӧм коръяс да с. в. Уна авторлӧн туялӧмъяс петкӧдлісны, мый вурдъяс коллялӧны асланыс гӧн дӧзьӧритӧм вылӧ суткинас 4-8 % кад, мый петкӧдлӧ сылысь зэв ыджыд тӧдчанлунсӧ. Вурдлӧн тушаыс лӧсьӧдчӧма ва улын плавайтӧм вылӧ: юрыс плавкӧс, лапаясыс дженьыдӧсь, бӧжыс кузь.
Му вывті и йи вывті ӧдйӧ котралӧ, но регыд мудзӧ, сэк жӧ небыд лымйӧ вурд ёна сибдӧ. Вурд вермӧ кавшасьны пӧката пуяс вылӧ.
Вурдъяс - вель варов пемӧсъяс, найӧ вермӧны сетны разнӧй шы: ӧта-мӧдныскӧд сёрнитігӧн найӧ дзользьӧны, варовитӧны да тявзӧны, ворсігӧн либӧ гажӧдчӧм могысь дзользьӧны, рӧдвужсӧ чуксалігӧн (шуам, асланыс пиянлӧн мамъясӧс, либӧ гозйӧдчӧм вылӧ партнёрӧс корсигӧн) - дзользьӧны (дзользьӧмыс вермас кывны некымын сё метр ылнаысь), бокӧвӧйясӧс вӧтлігӧн - тшӧтш дзользьӧны, косясигӧн - гораа горзӧны, а повзьӧмӧн либӧ лоны вермана опасность вылӧ вочавидзӧмӧн чушкӧны либӧ прыссьӧдлӧны. Уськӧдчӧм кежлӧ лӧсьӧдчигӧн лэдзӧны кань нявзӧм кодь кузь да ёсь омлялӧм[4][5][6], медсясӧ тадзи вӧчӧны вурдпияныс, но сідзжӧ и верстьӧяс. Тайӧ омлялӧмыс мукӧддырйи вермӧ вежласьны дзужгӧмӧн либӧ шутьлялӧмӧн. Мортӧн велӧдӧм вурдъяс вермӧны омлявны нарошнӧ сы могысь, медым найӧс вердісны, да чушйӧдлыны тӧдтӧм йӧз вылӧ.
Вурдлӧн синмыс вермӧ бура гӧгӧрвоны рӧмъяссӧ (шуам, вурдъяс вермӧны торйӧдны рудсӧ еджыдсьыс, турунвижсӧ, кельыдлӧзсӧ да гӧрдсӧ), а сідзжӧ предметъяслысь формасӧ. Торйӧн кӧ, нуӧдӧм экспериментъяс петкӧдлісны, мый вурдъяс вермӧны торйӧдны куим пельӧса объектъяс гӧгрӧс объектъясысь[7].
Паськалӧм
Паныдасьлӧ быдлаын, пӧшти став Европаын (Нидерландъяс да Швейцария кындзи), Азияын (Аравий кӧдж кындзи) да Войвыв Африкаын. Уналаын, кӧні вурдъяс бырисны либӧ налӧн популяцияыс этша, найӧс реинтродуцируйтісны (вуджӧдісны бур местаӧ). Россияын паныдасьлӧ быдлаын, тшӧтш и Ылі Войвылын: Магадан обласьтын да Чукоткаын, а сідзжӧ Баренцев саридз дорын, олӧ берегдорса діяс вылын.
2012 во кежлӧ мирын вурдъяслӧн лыдыс вӧлі 80 000 морт, тайӧ XVIII нэм шӧрын став сикас лыдысь сӧмын витӧд юкӧныс. Вурдъяслӧн зумыд лыдыс паныдасьлӧ Великобританияын (лыд быдмӧмыс мунӧ 35 во гӧгӧр), Данияын, Францияын, Германияын, Словакияын, Италияын, Испанияын, Португалияын, Швецияын да рытыв-войвыв Грецияын, тшӧтш и Корфу ді вылын. Италияын ӧні вурдъяслӧн популяцияыс восстанавливайтчӧ. 1980-ӧд воясӧ Болгарияын вермана торъя участокъяс арталӧм, хозкомбинатъясӧс анкетируйтӧм, куяс воӧм да вогӧгӧрся шӧркодь содӧм серти тулысын лыддьыссис 1000-1400 кымын вурд, мый 3-5 пӧв этшаджык XX нэм заводитчигӧн серти, но унджык 1950-1960-ӧд вояс серти. Вӧр-ва оланінъясын вурд лыдыс чиніс, но искусственнӧй водоёмъясын - микроводохранилищеясын да чери рӧдмӧдчанінъясын, мӧдарӧ, лыдыс тӧдчымӧн содіс[8].
Lutra lutra сикасын лыддьыссьӧ сизимсянь 28 подвидӧдз, на пиысь Россияын олӧ квайт (Lutra lutra lutra европейскӧй юкӧнын да Уралын да вит подвид Сибирын да Ылі Асыввылын).
Коми Республикаын вурдъяс паныдасьлӧны быдлаын.
Оласног
Вурдъяс олӧны джынвыйӧ ваын, варччӧны, суналӧны да корсьӧны аслыныс сёянсӧ ваысь (коланлун дырйи вермӧны лоны ва улын 2 минутӧдз) [9]. Ваын сійӧ вермӧ кывтны 100 метраӧдз. Кыдзи векджык овлӧ, вурд активнӧй кадколастӧ ваын коллялӧ 10-15 минут, корсьӧ сёян, а сэсся - 15-30 минут вадорын, косьтӧ да сыналӧ ассьыс гӧнсӧ. Тшӧкыда вурд кыйсьӧ ваын 1-1,5 час чӧж гӧн бӧрсяыс дыр видзӧдтӧг, но кадысь кадӧ петавлӧ му вылӧ, кӧні ветлӧдлӧ трӧпаясӧд, мыш вылас куйлігмоз чышкасьӧ да пыркӧдчӧ. Вурд ёнджыкасӧ олӧ войнас [10]. Вурд полысь, олӧ дзебсясьӧмӧн[3].
Олӧ ёнджыкасӧ чериӧн озыр вӧрса юясын, гежӧдджыка - тыясын да важ ю сёртасын, вӧртӧм местаясын олӧ тростникӧн вевттьысьӧм тыясын да юясын [3]. Вермӧ овны и искусственнӧй вааинъясын — тыясын, каналъясын да водохранилищеясын. Паныдасьлӧ саридз вадорын, а сідзжӧ гӧраясын (Тибет, Альпы). Вермӧ овны и морткӧд орччӧн, сідз, водзтіджык вурдъясӧс казявлӧмаӧсь весиг ыджыд каръясын, сэтшӧмъясын, кыдзи Берлин да Петыркар. Радейтӧ уна ваа, тэрыба визувтысь юяс, кӧні эмӧсь гуранъяс, тӧлын оз кынмыны визув юяс, ваӧн мыськӧм да пӧрӧм вӧрӧн тыртӧм берегъяс, кӧні эм уна надежнӧй дзебсянін да поз лӧсьӧдӧм вылӧ местаяс[3]. Вурд олан медшӧр условиеясысь ӧтиӧн лоӧ ваыслӧн сӧстӧмлун[3].
Сёйӧ ёнджыкасӧ посни да шӧркодь чери (сазан, сир, форель, кельчи, ёкыш, ёді, из ув чери, ком да мукӧд). Мукӧддырйи кыйӧ 5 килограмм сьӧктаӧдз гырысь чери, кодӧс некымын лун чӧж сёйӧ, вадорса сайӧд местаӧ нуӧмӧн. А посни черисӧ сёйӧ места вылас. Окотапырысь сёйӧ ювывса моллюскъясӧс, шуам, ракъясӧс да номыръясӧс. Гожӧмнас сідзжӧ кыйӧ грызунъясӧс, лягушаясӧс да лёкгагъясӧс; кӧнсюрӧ пыр кыйӧ куликъясӧс да уткаясӧс. Рытыввыв Сибирын кыйӧ ондатраӧс. Мукӧддырйи вермӧны сёйны бобръясӧс[11]. Сідзжӧ вурдъяслы кыйдӧсӧн вермӧны лоны кӧчпиян. Вольеръясын видзӧмӧн вурдӧс вердӧны луннас кыкысь, кӧрымлӧн подулыс - чери-яй. Суткинас сёйӧ килограмм гӧгӧр сёян.
Поздйысьӧм
Олӧны вурдъяс ӧткӧн-ӧткӧн. Пырмӧсыс му пытшкын. Корсюрӧ босьтлывлӧ мойлысь эновтӧм позсӧ, но унджыкысьсӧ кодйӧ ачыс. Розьыс пырмӧсыслӧн кыръя дорӧсын ва улын, веркӧссяньыс метр джынйысь пыдынджык. Пыран горсйыс кык метр кузьта, вывлань катола, вайӧдӧ узьланінас, кытчӧ вольсалӧма кос турун. Узьланінсьыс сынӧд ветлан туй петӧ.
Пышъялан кадыс вурдлӧн рака тӧлысьын. Вайсьӧ косму помын либӧ ода кора тӧлысьын. Кызвыныслӧн кык пи овлывлӧ, синмасьӧны найӧ чужӧмсяньыс комын вит лун мысти. Арйӧны да тӧвйӧны мамыскӧд ӧтлаын, а сэсся вӧлисти эновтӧны позтырсӧ. Верстяммӧм выйӧдз воӧны 2–3 арӧс тыртігӧн.
Овмӧсын тӧдчанлун
Вурдлысь кусӧ зэв вылӧ донъялӧны. Вузалӧм вылӧ 1927-ӧд воын Коми АССР-ын вӧлі кыйӧма 550 вурд, 1939 воын - 150, 1943 воын - 50, 1970 воын - 400 гӧгӧр[12].
Видзӧдӧй тшӧтш
Вурд кадколаст Важ коми вӧралан календарын.
Пасйӧдъяс
- ↑ Остроумов Н.А. Выдра // Животный мир Коми АССР. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1972. — С. 50-52.
- ↑ Соколов В. Е. Систематика млекопитающих. Том 3. Отряды: китообразные, хищные, ластоногие, трубкозубые, хоботные, даманы, сирены, парнокопытные, мозоленогие, непарнокопытные. — М.: Высшая школа, 1979. — С. 183.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Рогожкин А. Г. Меховая радуга. — М.: ВО «Агропромиздат», 1989. — С. 60-61, 81, 169, 171-172. — 229 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-10-000099.
- ↑ Выдра. www.moscowzoo.ru. Дата обращения: 10 йирым тӧлысь 2018. Архивировано 5 йирым тӧлысь 2018 года.
- ↑ Альфред Брем. Жизнь животных. — М. : Терра, 1992. — 496 с. — ISBN 5-85255-130-9, ISBN 5-85255-125-2
- ↑ Людмила Щёкотова. Хищники наших лесов. — М.: Слово/Slovo, 2001. — ISBN 5-85050-497-4.
- ↑ Андрей Поняга. Про цветные флажки и зрение животных. ohotniki.ru (8 тӧвшӧр тӧлысь 2022). Дата обращения: 29 ода-кора тӧлысь 2022. Архивировано 9 тӧвшӧр тӧлысь 2022 года.
- Шаблон:Ref-bg. — София: Болгарская академия наук, 1989. — Т. 1. — С. 57—64. — 81 с. — 600 экз.
- ↑ Охота в Сибири. Выдра. Дата обращения: 16 тӧвшӧр тӧлысь 2014. Архивировано из оригинала 16 тӧвшӧр тӧлысь 2014 года.
- ↑ Странник речных долин
- ↑ Странник речных долин
- ↑ Остроумов Н.А. Выдра // Животный мир Коми АССР. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1972. — С. 50-52.
Литература
- Nancy Hung, Chris J. Law. Lutra lutra (Carnivora: Mustelidae) (англ.) // Mammalian Species : журнал. — 2016. — 30 октября. — P. 109-122.
- Claudio Gnoli, Claudio Prigioni. Preliminary study on the acoustic communication of captive otters (Lutra lutra) (англ.) // Hystrix : журнал. — 1995. — Декабрь. — P. 289-296.
- Сидорович В. Е. Норки, выдра, ласка и другие куньи. — Минск: Ураджай, 1995. — 256 с. — ISBN 985-04-0134-6. Архивная копия от 15 рака тӧлысь 2017 на Wayback Machine
- Новиков Г. А. Хищные млекопитающие фауны СССР / гл. ред. Е. Н. Павловский. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1956. — С. 218-224. — 295 с. — 2500 экз.
- О.В. Трапезов, Л.И. Трапезова, Л.А. Семенова. Опыт доместикации речной выдры // Вавиловский журнал генетики и селекции. — 2012. — Т. 16, № 2. — С. 375-390.
Ыстӧгъяс
- Позвоночные животные России: Выдра речная.
- Интересные факты о выдре.
- Wilson D. E. & Reeder D. M. (eds). Mammal Species of the World. — 3rd ed. — Johns Hopkins University Press, 2005. — Vol. 1. — P. 743. — ISBN 0-8018-8221-4.
- Алексеева Е. В., Барышников Г. Ф. Позднеплейстоценовые и голоценовые остатки хищных млекопитающих (Carnivora) из пещеры Близнец на юге Дальнего Востока России. — 2020. — С. 416-422.