Важ коми вӧралан календар
Важ коми вӧралан календар (рочӧн Древнекоми промысловый календарь) — важ комияслӧн шондіа календар, кӧні вося кадколастъясыс юклӧмаӧсь кыян вӧрпалӧн вогӧгӧрся биологическӧй ритмъяс серти. I нэм пом-II нэм заводитчӧм кадся Ванвисдінса археологическӧй культуралӧн бронза календар, вӧчӧма комияслӧн художествоа литьё традицияяс серти, а символикаыс петкӧдлӧ мортлысь да вӧр-валысь ӧтувъялунсӧ [1].
История
Календарсӧ вӧлі аддзӧма 1975-ӧд воын Шойнаты сикт бердын Эжва ю берегдорса Джуджыд Яг вежа местаысь татчӧс олысь да сетӧма Кӧрткерӧс районын уджалысь археологическӧй экспедицияӧн веськӧдлысь Королёв Клим Степановичлы. Кытшлӧн ортсыса диаметрыс вӧлі 90 мм, пытшкӧсса диаметрыс 50 мм, шӧркодь кызтаыс – 2 мм.
1987-ӧд воын этнограф Конаков Николай Дмитриевич гӧгӧрвоӧдіс тайӧ аддзӧмторйыслысь пасъяссӧ кыдзи важся вӧралан календар (талун кежлӧ сійӧс ставӧн примитӧмаӧсь).
Неуна мӧдджыка гӧгӧрвоӧдӧны календар пасъяссӧ В.Е. Ларичев[2] да Г.С. Вртанесян [3].
Вылыс Прикамьеысь, кӧні нэмъяс чӧж овлӧмаӧсь перем комияс, вӧлі аддзӧма вӧралан календарлысь кык изображение. Найӧс кисьтӧма ӧти либӧ ӧткодь формаясын (видзӧны Перымса канму университетын да Сольвычегодскса краеведческӧй музейын). Ортсысяньыс найӧ матынӧсь Вылыс Эжваын аддзӧмтор дорӧ: плавкӧс бронза кытш, кытчӧ гӧгӧр серпасалӧма зверьяслысь мыгӧръяссӧ, но петкӧдлӧны найӧ оз нин периодъяс ("тӧлысьяс"), а вогӧгӧрся кадъяс [4].
Вӧралан календар серпасын петкӧдлӧм системанас вӧдитчисны медводз календарнӧй языческӧй гажъяслысь стӧч кадпассӧ тӧдмалӧм могысь, и сійӧс тырвыйӧ тӧдісны сӧмын специальнӧя велӧдӧм жрец кастаӧ пырысьяс. Бӧрынджык буретш тайӧ кадын ориентируйтчан системасӧ вежисны вичкоса календарӧн[5].
Во циклъяс
Важ комияслӧн шондіа календарын воыс заводитчыліс тувсов ӧткузя луна-воясянь (рака тӧлысь 21-ӧд лунсянь) (сійӧс пасйӧма торъя солярнӧй пасӧн кольча-календарлӧн ортсыса кытш вылын).
Кад арталӧмыс муніс часі стрелкалы паныд пӧлӧс пиньяс отсӧгӧн - «вежон», быдын вӧлі 4 луна-воя.
Воын вӧлі 9 кадколаст («тӧлысьяс»), а эз 12, кыдзи ӧнія григорий календар серти.
Восӧ кадколастъяс вылӧ юклан подулас пуктӧма кыян вӧрпа-зверъяслысь вогӧгӧрся биологическӧй ритмъяссӧ:
• ош кадколаст — рака тӧлысь 22-ӧд лун-косму тӧлысь 27-ӧд лун. Ош кадколастыс восьтіс вося циклсӧ. Тайӧ кадӧ ошъяс Войвыв Изйын петӧны гуысь, и найӧ зэв ӧпаснӧйӧсь тайӧ кадӧ.
• кӧр кадколаст — косму тӧлысь 28-ӧд лун-лӧддза-номъя тӧлысь 2-ӧд лун. Тайӧ кадӧ гортса и вӧрса кӧръяс теляасьӧны. Кӧръяслӧн теляасьӧм - тулысын медся шӧр лоӧмтор, сійӧ зависитӧ температура да ывласям условиеясысь, но ӧнӧдз векджык заводитчӧ косму тӧлысь помын - лӧддза-номъя тӧлысь заводитчигӧн да кыссьӧ 2-3 вежон[6]. Сы бӧрын важенка чӧвтӧ сюръяссӧ. Стӧч сюртӧм важенка и серпасалӧма календарын.
• сьӧдбӧж кадколаст — лӧддза-номъя тӧлысь 3-ӧд лун-сора тӧлысь 4-ӧд лун. Сьӧдбӧж чуалӧ гожӧм чӧж. Сылӧн пияныс чужӧны косму тӧлыссянь ода-кора тӧлысь шӧрӧдз. Лӧддза-номъя тӧлысьӧ тайӧ зверыслӧн хищникалӧмыс ёнмӧ сы вӧсна, мый быдтасъясыс вуджӧны яя сёян вылӧ.
• сан кадколаст — сора тӧлысь 5-ӧд лун-моз тӧлысь 9-ӧд лун. Тайӧ кадас заводитчӧ энь санъяслӧн верстяммӧм том пиыскӧд кочуйтан олӧм.
• йӧра кадколаст — моз тӧлысь 10-ӧд лун-йирым тӧлысь 4-ӧд лун. Тайӧ кадӧ йӧра чуалӧ. Кӧч тӧлысь 23-ӧд лунӧ овлӧ арся ӧткузя луна-воя, сійӧс пасйӧма солярнӧй знакӧн йӧра (стӧчджыка кӧ энь йӧра) ныр улын.
• вурд кадколаст — йирым тӧлысь 5-ӧд лун-ӧшым тӧлысь 19-ӧд лун. Вурдӧс лыддьылісны улысса мирлӧн представительӧн, васаӧс петкӧдлысьӧн, та вӧсна сылы вичмис сёр арся кад, кор войвылын медкузь войыс. Коми вӧралысьяс тайӧ кадӧ помалісны кыйны яг пӧтка да заводитісны кыйны вӧрпаӧс. Вурд тайӧ кадӧ госсяммӧ, и сылӧн сьӧктаыс лоӧ 12 килограммӧдз.
• руч кадколаст — ӧшым тӧлысь 20-ӧд лун-тӧвшӧр тӧлысь 24-ӧд лун. Ручлӧн кадколаст заводитчигӧн (ӧшым тӧлысь 21-22 лунъясӧ) овлӧ шонділӧн енэжтассянь медулӧ кыпӧдчылӧм. Сійӧс пасйӧма ортсыса кытш вылас пасӧн да зверь бӧж вылас вундӧм пасӧн. Коми вӧралысьяс тайӧ кадӧ кыйӧны вӧрпаӧс, торйӧн нин дона куа зверъясӧс.
• ур кадколаст — тӧвшӧр тӧлысь 25-ӧд лун-урасьӧм тӧлысь 21-ӧд лун. Тайӧ кадӧ войвылын неуна шондӧдӧ, уръяслӧн заводитчӧ чуалӧм.
• тулан кадколаст — урасьӧм тӧлысь 22-ӧд лун-рака тӧлысь 21-ӧд лун. Тайӧ кадколастӧ зверлӧн овлӧ тувсовъя ловзьӧм (абу збыль чуалӧм), да сійӧс кокниджык кыйны. Тулан сер улын солярнӧй знак индӧ тайӧ кадколастлӧн помасьӧм вылӧ, мый йитчӧма шонділӧн тувсовъя фазакӧд.
Ӧнія лун
Важ коми вӧралан календар лоис коми йӧзлӧн тӧдчана пасъясысь ӧтиӧн.
• 2013-ӧд воын вӧлі лӧсьӧдӧма важ коми вӧралан календарлы паметник[7].
• 2017-ӧд воын Коми республикаса типография лэдзліс аслыспӧлӧс вося календар[8]
• Северный Народный Банк лэдзліс коми вӧралан календар серпаса картаяс[9]
• Важ коми вӧралан календарӧн вӧдитчӧны сувениръяс дасьтігӧн, небӧгъяс серпасалігӧн да с.в.
• 2022-2024 воясӧ календар подув вылын лӧсьӧдісны «коми гороскоп» ас чужан лунлы лӧсялана тотемнӧй пемӧс серти[10][11].
Ыстӧгъяс
- ↑ Конаков Н.Д. Древнекоми промысловый календарь // Атлас Республики Коми. — Москва: Дизайн. Информация. картография, 2001. — С. 250-251.
- ↑ Ларичев В.Е. Средневековые календари финно-угров // История и культура Востока Азии. Т. 1.. — Новосибирск, 2002. — С. 163–173.
- ↑ Вртанесян Г.С. Средневековые кольцевые календари Урала и Сибири // Вестник угроведения. — 2014. — № 2 (17). — С. 96–108.
- ↑ Конаков Н.Д. Важ календар // Мифология Коми. Энциклопедия уральских мифологий Т. 1. — Москва, Сыктывкар: ДИК, Ин-т яз., лит. и истории, 1990.
- ↑ Конаков Н.Д. Промысловый календарь // Мифология Коми. Энциклопедия уральских мифологий Т. 1. — Москва, Сыктывкар: ДИК, Ин-т яз., лит. и истории, 1990.
- ↑ Котов О.В. Оленеводство // Мифология Коми. Энциклопедия уральских мифологий Т. 1. — Москва, Сыктывкар: ДИК, Ин-т яз., лит. и истории, 1999.
- ↑ В Сыктывкаре установили бронзовый промысловый календарь коми
- ↑ Календари бывают разные!
- ↑ Дизайн карт
- ↑ Коми промысловый календарь. Предки передали нам силу жизни через животных
- ↑ Коми промысловый календарь