Рӧштвося вертеп

Сыктывкарын Кӧджпон вичкобердса вертеп, 2025 во

Барокко вертеп театр (Германия, 1704 во)

Пресвятӧй Богородица вичкодорса вертеп. Пионерскӧй посёлок, Москва обласьт

Рӧштвося вертеп (рочӧн Рождéственский вертéп) — Иисус Кристослысь чужӧм сценасӧ уна сикас искусствоӧн (скульптураӧн, театрӧн да мукӧдӧн) петкӧдлӧм. Но «вертеп» кывйӧн оз шуны енлы юрбитанторйӧн лоысь серпасъяс (шуам, Рӧштво петкӧдлысь ӧбраз). Рытыввыв Европаса странаясын татшӧм сяма композициясӧ шуӧны презепио (итал. presepio — лясни). Уна фигураӧн серпасалӧм «презепио» медводдзаысь вӧчис 1291 воын италияса скульптор Арнольфо ди Камбио.

Формаяс

Вертепсӧ позьӧ вӧчны уна сикас ногӧн:

• Вертеп композиция — Кристослысь чужӧм сценасӧ объёмнӧй фигураясӧн либӧ разнӧй материалысь вӧчӧм фигураясӧн петкӧдлӧм. Католическӧй странаясын буретш татшӧм вертепыс паськаліс медся ёна.
  • Механическӧй вертеп — вертеп композициясӧ водзӧ сӧвмӧдӧм, кӧні ӧткымын фигура «ловзьӧдӧма» механика отсӧгӧн.
• Вертеп театр — акань театр отсӧгӧн Кристослысь чужӧмсӧ петкӧдлӧм, мукӧддырйи ворсӧны тшӧтш актеръяс. Ёнджыкасӧ вӧлі паськалӧма Польшаын, Украинаын, Сербияын, Беларусьын, Россияын. Вертепӧн та дырйи шуӧны торъя яшик, мый отсӧгӧн петкӧдлӧны акань спектакльсӧ.
• Ловъя вертеп — вертеп, кӧні ворсӧны йӧз.

Став сикас вертепыс йитчӧма Рӧштво гажкӧд. Пырджык скульптурно-декоративнӧй композицияяссӧ петкӧдлӧны видзӧдӧм вылӧ, а театральнӧй петкӧдчӧмъяссӧ петкӧдлӧны сӧмын Рӧштво лунъяс дырйи.

Персонажъяс да атрибутъяс

Подув фигураяса Вогезса вертеп XIX нэм заводитчигӧн

Уна персонажа Неаполитанскӧй вертеп

Вертеплӧн персонажъяс йылысь сёрнитігӧн колӧ казьтыштны, мый сылӧн композицияыс петкӧдлӧ оз Кристослӧн чужӧмлысь кутшӧмкӧ ӧти здук, а уна лоӧмтор, тшӧкыдджыкасӧ пастукъяслысь юрбитӧм да волхвъяслысь юрбитӧм, кодъяс, христиана традиция серти, вӧліны разнӧй кадӧ. Уна фигураа ыджыд композицияясын торъя сюжетъясӧн вермасны лоны и Евангелия историяысь мукӧд лоӧмторъяс: Египетӧ пышйӧм, кагаясӧс нӧйтӧм да мукӧд.

Пырся персонажъясӧн лоӧны Дева Мария, Кага Исус да (пӧшти пыр) Вежа Иосиф. Православнӧй вичкоясын тайӧ персонажъяс пыддиыс мукӧддырйиыс вӧдитчӧны Рӧштво ӧбразӧн, а мукӧд участникъяссӧ петкӧдлӧны объёмнӧй фигураясӧн. Кага Исусӧс петкӧдлӧма лясниын куйлысьӧн, код йылысь ясыда висьталӧ апостол Лука: Найӧ тэрмасьӧмӧн локтісны да аддзисны Марияӧс, Иосифӧс да лясниын кагаӧс (Лук. 2:16). Вертеплӧн кӧ медшӧр сюжетнас лоӧ волхвъяслӧн юрбитӧм, то Иисус Кристосӧс пыр петкӧдлӧны, иконография традиция серти, Мам киын.

Наысь кындзи, вертепын вермасны лоны содтӧд персонажъяс:

• Ӧш да осёл, кодъяс, предание серти, шонтісны Кагаӧс асланыс шоныд лов шыӧн. Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый каноническӧй Евангелие сюжетын тайӧ абу, тайӧ пемӧсъяссӧ позьӧ аддзыны водз христианскӧй серпасъясысь нин, найӧ йитчӧны Исай пророклӧн кывъяскӧд: Ӧш тӧдӧ ассьыс кӧзяинсӧ, и осёл — ассьыс кӧзяинлысь лясни (Ис. 1:3).
• Пастукъяс баляяскӧд; ӧти пастухӧс тшӧкыда петкӧдлӧны пельпом вылас либӧ киас баляӧс нуӧмӧн, кыдзи Ен Балялысь символ.
• Куим волхв. Католическӧй традиция серти, волхвъяс юрбитісны Богоявление лунӧ (тӧвшӧр тӧлысь 6-ӧд лунӧ), и волхвъяслысь фигураяссӧ мукӧддырйи содтӧны композицияӧ сӧмын тайӧ лунӧ.
• Андел либо анделъяс.Православнӧй традиция серти Мездысьлӧн чужӧм йылысь юӧрсӧ вайис архангел Гавриил.

Сантонъяс Экс-ан-Провансын

Вертеплӧн масштабъяс, регионса традицияяс да авторлӧн фантазия серти вертеплӧн композицияӧ вермасны пырны и мукӧд персонажъяс, шуам, волхвъяслӧн слугаяс (мукӧддырйи уна дас фигура), налӧн верблюдъяс, вӧвъяс да весиг слӧнъяс, Иудеяын олысьяс, уна пӧлӧс пемӧс да лэбач, сэтчӧс быт да фольклор персонажъясӧдз. Сідз, традиционнӧй провансса вертепын эмӧсь сідз шусяна «сантонъяс» — Провансысь разнӧй общественнӧй слӧй да профессия петкӧдлысьяс.

Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Иисуслӧн чужӧмыс Рӧштво рудӧгулын (пещераын) ӧні примитӧма кызвын христиана конфессияын, каноническӧй Евангелиеясын рудӧгув йылысь веськыда абу шуӧма. Сёрниыс мунӧ сӧмын лясни йылысь, кӧні куйліс Кага. Буракӧ, та вӧсна католическӧй странаясса традиционнӧй вертепъясын рудӧгув пыдди тшӧкыда петкӧдлӧма чом либӧ мӧд стрӧйба, мыйӧн вермисны вӧдитчыны пастукъяс. Православнӧй традицияын пыр вежласьтӧг петкӧдлӧма рудӧгув, мый урчитӧма абу сӧмын иконография традицияясӧн, но и «вертеп» нимӧн. Колӧ пасйыны, мый рытыввыв Европаса кывъясын «вертеп композиция» нимыс артмӧма абу рудӧгув петкӧдлысь кывйысь, а «лясни» кывйысь (лат. praesepe, итал. presepe, франсуз créche) либӧ «Вифлеем» (испан belén).

Став композиция вылас серпасалӧма Вифлеемса кодзув.

Механическӧй вертепъяс

«Крызовы яслички» юкӧн

Тайӧ пырджык юклыны позьтӧм ӧти конструкция, кӧні фигураяссӧ вӧрӧдӧны гуся механизмъясӧн, киӧн либӧ электродвигатель отсӧгӧн.

1998 вося Гиннесс рекордъяслӧн небӧг серти медыджыд механическӧй вертеп — сідз шусяна «Крызовы яслички» (чех Krýzovy jesličky) — Йиндржихув-Градец карса музейын, Чехияын. Чехияса музейясын эмӧсь и мукӧд тӧдса механическӧй вертепъяс, на лыдын Тршебеховицкӧй вертеп либӧ «Пробошт вертеп» (чех Třebechovický Proboštův betlém).

Механическӧй вертепъяс паськалӧмаӧсь и Италияын.

Вертеп театр

Беларусьса батлейка

Краковса шопка

Вертеп спектакль — тайӧ йӧзкостса Рӧштвося спектакль, мый ворсӧны торъя яшикын аканьяс отсӧгӧн. Тайӧ яшиксӧ сідзжӧ шуӧны вертепӧн.

Ёнджыкасӧ вӧлі паськалӧма Польшаын, Украинаын, Сербияын, Беларусьын, Россияын. Россияын да Украинаын ёнджыка нимтісны «вертеп», Беларусьын «батлейка» или «бетлейка» (Bethleem кывйысь — Вифлеем), Польшаын да сы дорын Беларусьса оласьтъясын — «шопка», Закарпатьеын — «бетлегем».

Паськыда кӧ, вертеп спектакльӧн позьӧ шуны кагаясӧс нӧйтӧм йылысь гаждырся любӧй действие, кӧні ворсӧны кыдзи аканьяс, сідзи и йӧз.

Ловъя вертеп

Ловъя вертеп Кастильон-Фьорентиноын

Ловъя вертеп (англичан Living Nativity Scene, испан Belén Viviente, итал. Presepe Vivente) — Рӧштво кадколаст ворсӧм, кӧні йӧзыс ворсӧны став либӧ некымын персонажӧс. Ловъя вертепъясыс паськалісны католическӧй да протестантскӧй традицияа ӧткымын странаясын.

Ловъя вертепъяссӧ векджык петкӧдлӧны ывла вылын сувтӧдӧм декорацияясын. Декорацияяс пыдди вермасны лоны сідзжӧ историческӧй стрӧйбаяс либӧ збыль рудӧгувъяс; композицияын тшӧкыда эмӧсь ловъя гортса пемӧсъяс. Мукӧддырйи лӧсьӧдлӧны быдса «Вифлеем сикт». Видзӧдысьяслӧн эм позянлун свободнӧя ветлӧдлыны композиция пӧлӧн, а мукӧддырйи и сы пытшкын.

Литература

• Вертеп // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Давидова М. Г. Вертепный театр в русской традиционной культуре // Традиционная культура : журнал. — 2002. — № 1.
• Голдовский Б.П. Вертеп // Куклы: энциклопедия. — М.: Время, 2003. — P. 91—93.

• Голдовский Б. П. Очерк истории вертепа в России // Традиционная культура : журнал. — 2003. — № 4. — С. 8—16.
• Юрковский, Хенрик. О происхождении рождественской кукольной мистерии // Традиционная культура : журнал. — 2002. — № 1.
• Gulevich, Tanya. Nativity Scene // Encyclopedia of Christmas and New Year's celebrations. — Auckland: Omnigraphics, Ltd, 2003. — С. 542—547. — 877 p. — ISBN 0-7808-0625-5.
• Голдовский Б. П. Очерк истории вертепа в России // Традиционная культура : журнал. — 2003. — № 4. — С. 8—16.
• Кулаков А.Е. Вертеп // Живая история : журнал. — 2015. — № 7. — С. 14.
• Кулаков А. Е. Телевизор семнадцатого века. — Этносфера. — 2011. № 2 (149). — С. 36-40 — фот. цв. — ISSN 2078-5380

Ыстӧгъяс

• Рождественский вертеп: происхождение, история и гонения  (неопр.). Portalostranah (15 ӧшым тӧлысь 2013).