Сан

Босьтӧма Рувикиысь
Сан
Gulo gulo 2.jpg
Наука боксянь сикасалӧм
Домен:
Эукариотъяс
Царство:
Пемӧсъяс
Подцарство:
Эуметазой
Без ранга:
Кыкнанладорсянь симметрияа пемӧсъяс
Без ранга:
Вторичноротые
Тип:
Хордаа пемӧсъяс
Подтип:
Cюрса лыа пемӧсъяс
Инфратип:
Челюстноротые
Надкласс:
Нёль подаяс
Клада:
Амниота
Клада:
Синапсидъяс
Класс:
Йӧлӧн вердысьяс
Подкласс:
Вӧрпаяс
Клада:
Эутерия
Инфракласс:
Плацентарнӧйяс
Магнотряд:
Бореоэутерия
Надотряд:
Лавразиатерия
Клада:
Scrotifera
Клада:
Ферунгулятъяс
Грандотряд:
Ferae
Отряд:
Яй сёйысьяс
Подотряд:
Пон сикаса
Инфраотряд:
Arctoidea
Парвотряд:
Тулан сикаса
Рӧд:
Тулан
Подсемейство:
Guloninae
Род:
Gulo Pallas, 1780
Вид:
Сан
Войтыркостса научнӧй ним
Gulo gulo Линней Карл, 1758 во
Ареал
изображение
Видзан статус
Status iucn3.1 LC ru.svgВиды под наименьшей угрозой
Медся ичӧт грӧз улын сикасъяс
IUCN 3.1 Least Concern: 9561

Сан (сіджӧ латшӧг, лачӧг[1], рочӧн росома́ха[2][3], россома́ха[4][5], латин Gulo gulo) — тулан рӧдысь яй сёйысь, йӧлӧн вердысь пемӧс, дзик ӧтик пемӧс Gulo рӧдысь (латин кывсянь «ӧбжӧра, пӧтлытӧм рушку»).

Эм кык сикас: Gulo gulo gulo (Евразия) да Gulo gulo luscus (Войвыв Америка).

Ортсыладор

[вежны | Вежны кодировкаын]
Сан изъяс вылын

Ыджыдкодь вӧрса пемӧс. Сьӧктаыс 11-19 кг[4] (мукӧддырйи овлӧ 30 килограммӧдз[6]), энь санъясыс 10 % вылӧ ичӧтджыкӧсь ыджда серти и 30 % кокниджыкӧсь сьӧкта серти. Телӧыслӧн кузьтаыс 70—86 см, бӧжыслӧн кузьтаыс 18—23 см. Ортсыладорсянь сан матын ош либӧ барсук дорӧ: тушаыс сылӧн ляпкыдик, кокъясыс дженьыдӧсь, бӧръяясыс кузьджыкӧсь воддзаяссьыс, мый вӧсна санлӧн мышкыс мегыр моз кусыньтчӧма вывлань. Юрыс ыджыд, нырыс кузьмӧс, водзсяньыс лямӧма; бӧжыс абу кузь, зэв пашкыр. Кок лапаясыс ыджыдӧсь - 10 см пасьта да 9 см кузьта, мый сетӧ позянлун кокниа ветлӧдлыны джуджыд, небыд лым вывті. Гыжъясыс гырысьӧсь, крукыляӧсь. Сан мунігас лапасӧ сувтӧдӧ став кок лапа вылас, мый вӧсна мунігӧн варгыльтӧ.

Пиньясыс ёнӧсь, ёсь доръясаӧсь. Санлӧн гӧныс сук, кузь, грубӧй, коричневӧй либӧ коричневӧй-сьӧд рӧма, юрсяньыс мышкуӧдыс мунысь виж либӧ зарни рӧма визьӧн.

Паськалӧм

[вежны | Вежны кодировкаын]

Сан олӧ Евразияса да Войвыв Америкаса вӧръясын, вӧра-тундраа вежтасын да неуна тундраын.
Европаын сійӧ паськалӧма Скандинав кӧдж войвылын, Финляндияын, Эстонияын, Латвияын, Литваын, Россияын, неуна Польшаын и Беларусьын.
Россияын сылӧн ареаллӧн лунвыв границаыс мунӧ Твер обласьт, Киров обласьт, Ленинград обласьт, Вӧлӧгда обласьт да Перым край пыр. Сан ёна паськалӧма Сибирын да Ылі Асыввылын. Сійӧ паныдасьлӧ Мурманск обласьтса Кола кӧджын, Карелияын, Псков обласьтын, Новгород обласьтын, Коми Республикаын, Камчаткаын.
АӦШ-са ӧти штатлы, Мичиганлы, сетӧмаӧсь «санъяслӧн штат» ним (англичан The Wolverine State).

Оласног

[вежны | Вежны кодировкаын]

Кызвын олӧмсӧ сан коллялӧ ӧтнасӧн, активнӧя дорйӧ ассьыс мутассӧ. Оланінсӧ лӧсьӧдӧ бергӧдӧм вужъяс улын, скалаяс костъясын да мукӧд сайӧд местаясын; сёйны петӧ рӧмдігас. Сан пыр ветлӧдлӧ кыйдӧс корсьӧм могысь аслас кыйсян участокӧд, сылӧн ыдждаыс вермӧ воны 1500-2000 квадрата километрӧдз. Кокниа кавшасьӧ пуяс вылӧ. Сылӧн лэчыд син, пель да чуть. Сетӧ ручлӧн тявзӧм кодь шыяс.

Сан вермӧ сёйны став сикас сёян: тшӧкыда сёйӧ кӧинъяслысь да ошъяслысь кыйдӧс колясъяссӧ, кыйӧ уръясӧс, таръясӧс, сьӧлаясӧс, шыр сяма грызунъясӧс. Гежӧдджыка кыйӧ гырысь вӧрпаясӧс: вермӧ уськӧдчыны кӧр, кӧса, кабарга, йӧра, гӧравывса меж вылӧ. Та дырйи пырджык сылӧн жертваясӧн лоӧны том куканьяс, доймӧм, жебмӧм либӧ висьысь пемӧсъяс. Добыча бӧрся вӧтчӧ котӧрӧн: сан котӧртӧ ньӧжйӧ, но зэв винёв да босьтӧ ассьыс жертвасӧ мудзӧмӧн. Тшӧкыда рӧзӧритӧ вӧралысьяслысь тӧвъянінъяссӧ (та дырйи тшӧкыда кольӧ ёсь дука пасъяс) да гусявлӧ кыйдӧссӧ капканъясысь.

Гожӧмнас сёйӧ лэбач колькъяс, вотӧс да ма. Кыйӧ чери - рыяс дорын либӧ кульмысигӧн, окотапырысь босьтӧ пӧрӧм (ловтӧм, унмовсьӧм) черисӧ. Кыйсьӧ лэбачьяс бӧрся, кор найӧ узьӧны либӧ пукалӧны позъясын.

Пуяс вывті сан кавшасьӧ оз омӧльджыка му вывті ветлӧм дорысь. Сан вермӧ вины аслас дорысь 5 пӧв ыджыдджык прӧмыс, сэк, кор тырмымӧн джуджыд лым веркӧс, кытчӧ гырысь пемӧсъяс сибдӧны. Вермӧ уськӧдчыны и морт вылӧ, но сӧмын пельӧсӧ кӧ йӧртӧма. Санлӧн врагъясӧн медводз лоӧны кӧинъяс, пумаяс[7], а сідзжӧ сьӧд[8] да руд ошъяс. Та вылӧ видзӧдтӧг, сан - повтӧм да ӧпаснӧй вӧрса пемӧс, та вӧсна санкӧд паныдасигӧн весиг ош зільӧ сійӧс кытшовтны.

Вӧр-ваын сан вермӧ овны 10 воӧдз, неволяын сійӧ олӧ 17 воӧдз[9].

Рӧдмӧдчӧм

[вежны | Вежны кодировкаын]
Сан зоопаркын. Кристиансанн, Норвегия

Гозйӧн ӧтувтчӧны сӧмын рӧдмӧдчан кадӧ ода-кора тӧлыссянь моз тӧлысьӧдз. Эньыс чужтӧ пиянсӧ кык вонас ӧтчыд. Ай да энь кутчысьӧны ӧтлаын сӧмын некымын вежон. Эмбрионлӧн нормальнӧя сӧвмӧмыс заводитчӧ сӧмын 7-8 тӧлысь мысти, а эффективнӧй нӧбасьӧм бӧрын 30-40 лун мысти кымын, тшӧкыдджыкасӧ урасьӧм тӧлысын либӧ рака тӧлысьын, сайӧдӧм местаясын эньыс чужтӧ кыксянь нёльӧдз пиянӧс. Быдӧн 100 г гӧгӧр сьӧктаа. 4 вежон мысти найӧ восьтӧны синсӧ. 10 вежон чӧж найӧ вердчӧны мам йӧлӧн, а сэсся мам сетӧ налы джынвыйӧ переваритӧм сёян. 3 тӧлысь мысти, гожӧм заводитчигӧн, пияныс медводдзаысь петӧны гусьыс. Томъясыс лоӧны мам дорас нӧшта 2 во, а сэсся заводитӧны верстьӧ олӧмсӧ ӧткӧн[9].

Овмӧсын тӧдчанлун

[вежны | Вежны кодировкаын]

Санлӧн гӧныс - вӧралысьлӧн шоча паныдасьлысь прӧмыс, и та вӧсна сійӧ зэв дона. Сан кучикъясысь вӧчӧны воротникъяс, муфтаяс, шапкаяс да мукӧд паськӧм. Сан куа пасьлӧн торъялана свойство - сійӧ кӧдзыд дырйи оз кынмы[10].

Вӧр-ваысь босьтӧм санпиян зэв бура велалӧны морт дінӧ да лоӧны дзик велӧдӧмаӧсь да абу агрессивнӧйӧсь[11].

Мӧд видзӧдлас серти, сансӧ оз позь велӧдны морт дінӧ и весиг некымын кӧлена неволяын олӧм бӧрын сійӧ кольӧ зэв агрессивнӧйӧн морт дорӧ[12].

Галерея

[вежны | Вежны кодировкаын]
  • Сан Москваса зоопаркын
  • Росомаха I.jpg
  • Росомаха II.jpg
  • Росомаха III.jpg
  • Росомаха IIII.jpg

Видзӧдӧй тшӧтш

[вежны | Вежны кодировкаын]

Сан кадколаст Важ коми вӧралан календарын.

Пасйӧдъяс

[вежны | Вежны кодировкаын]
  1. ↑ Остроумов Н.А.. Росомаха // Животный мир Коми АССР. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1972. — С. 49-50.
  2. ↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 98. — 10 000 экз. — ISBN 5-200-00232-X.
  3. ↑ Росомаха — научно-информационный орфографический академический ресурс «Академос» Института русского языка им. В. В. Виноградова РАН.
  4. ↑ 1 2 Росомаха // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  5. ↑ РОСОМАХА // Толковый словарь Ушакова. Шыӧдчан кадпас: 3 вӧльгым тӧлысь 2015. Архивируйтӧма 4 рака тӧлысь 2016.
  6. ↑ Wolverine. Encyclopædia Britannica. Шыӧдчан кадпас: 22 вӧльгым тӧлысь 2018. Архивируйтӧма 3 ӧшым тӧлысь 2018.
  7. ↑ White River National Forest (N.F.), Land and Resource Management Plan: Environmental Impact Statement. — 2002. — 288 с. Архивса копия 7 урасьӧм тӧлысь 2022 Wayback Machine ресурсын
  8. ↑ When Predators Attack (Each Other): Researchers Document First-known Killing Of A Wolverine By A Black Bear In Yellowstone (англ.). ScienceDaily. Шыӧдчан кадпас: 7 урасьӧм тӧлысь 2022. Архивируйтӧма 20 урасьӧм тӧлысь 2007.
  9. ↑ 1 2 Энциклопедия диких животных Wildfauna.ru - Росомаха. Шыӧдчан кадпас: 2 лӧддза-номъя тӧлысь 2019. Архивируйтӧма 22 рака тӧлысь 2019.
  10. ↑ Нагрецкий Л. Н., Стахровский Е. В., Замахаев В. А., Воробьева М. П., Митрофанова Л. А., Пичугин Ю. В., Москов В. А. Организация и техника охоты. — Лесная промышленность. — М., 1977. — 240 с.
  11. ↑ Терновский Д.В. Биология куньих (Mustelidae). — Новосибирск: Наука, 1977.
  12. ↑ Камчатский демон. Росомаха. www.moya-planeta.ru. Шыӧдчан кадпас: 21 ода-кора тӧлысь 2017. Архивируйтӧма 28 моз тӧлысь 2017.

Ыстӧгъяс

[вежны | Вежны кодировкаын]
Босьтӧма "https://kv.ruwiki.ru/w/index.php?title=Сан&oldid=206522"-ысь