Биология унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лун
| Биология унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лун | |
|---|---|
 | |
| Сикас | Войтыркостса |
| Вынсьӧдӧма | ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблеяӧн |
| Пасйӧны | быд во |
| Кадпас | ода-кора тӧлысь 22-ӧд лун |
| Традицияяс | гӧгӧртас видзӧм йылысь лекцияяс, экология гажъяс, выставкаяс |
Биология унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лун ( ООН-лӧн официал кывъяс вылын: англичан International Day for Biological Diversity, араб اليوم الدولي للتنوع البيولوجي, испан Día Internacional de la Diversidad Biológica, китай 生物多样性国际日, рочӧн Международный день биологического разнообразия, француз Journée internationale de la diversité biologique ) — ООН-лӧн войтыркостса лун, пасйӧны быд во ода-кора тӧлысь 22-ӧд лунӧ Ӧтувтчӧм Войтыръяслӧн Котыр юрнуӧдӧм улын. Сійӧс лӧсьӧдіс ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблея 1993 воын сы могысь, медым кыпӧдны мирса общественностьлысь тӧдӧмлун биология унапӧлӧслун видзӧмлӧн коланлун йылысь — Му вылын став олӧмыслӧн, тшӧтш и сикасъяслӧн, экосистемаяслӧн да ген фондлӧн, ӧтувъялун йылысь.
Объявитӧма ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблеяӧн (A/RES/49/119 №-а 1994 во ӧшым тӧлысь 19-ӧд лунся резолюция)[1], медводз пасйисны ӧшым тӧлысь 29-ӧд лунӧ, сэсся вуджӧдісны ода-кора тӧлысь 22-ӧд лун вылӧ[2].
История
«Биология унапӧлӧслун» термин лоис 1970 воясӧ[3]. Дас во мысти сійӧ паськаліс прикладнӧй да фундаментальнӧй биологияын[4].
1992 вося ода-кора тӧлысь 22-ӧд лунӧ Рио-де-Жанейроын вӧлі примитӧма Биология унапӧлӧслун йылысь конвенция[5] — биоразнообразие видзӧм вылӧ веськӧдӧм войтыркостса инӧда документ[6]. 1993 вося ӧшым тӧлысь 29-ӧд лунӧ конвенцияыс вынсяліс[2]. 2025 вося ода-кора тӧлысь кежлӧ документсӧ вынсьӧдӧма 196 канму[7].
Сёрӧнджык конвенция дорӧ вӧлі примитӧма: Биобезопасносьт кузя Картахенса протокол (2000), Генетическӧй ресурсъясӧн вӧдитчӧмсӧ да наӧн вӧдитчӧмысь выгӧдаяссӧ справедливӧя да ӧткодь подув вылын ӧтув вӧдитчӧмсӧ регулируйтан Нагойса протокол (2010), Картахенса биобезопасносьт кузя протокол дорӧ кывкутӧм да возмещение йылысь Нагойско-Куала-Лумпурскӧй содтӧд протокол (2010)[2].
1994 вося ӧшым тӧлысь 19-ӧд лунӧ ООН-лӧн Генеральнӧй Ассамблея лӧсьӧдіс биология унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лун да шуис пасйыны сійӧс ӧшым тӧлысь 29-ӧд лунӧ (биология унапӧлӧслун йылысь конвенция вынсялан лунӧ)[1].
2000 вося ӧшым тӧлысьын Генеральнӧй Ассамблея шуис вуджӧдны гажсӧ ода-кора тӧлысь 22-ӧд лунӧ (конвенция кырымалан лунӧ)[8].
2015 воын мирса веськӧдлысьяс вынсьӧдісны зумыд сӧвмӧм кузя 17 медшӧр мог (кывкӧрталӧма 2030 воӧдз зумыд сӧвмӧм кузя уджтасын), кӧні ӧти медшӧр могӧн вӧлі шуӧма сувтӧдны биоразнообразие воштӧмсӧ[9].
2022 вося ӧшым тӧлысьын 196 канму вынсьӧдісны биоразнообразие видзӧм кузя Куньмин-Монреальса глобальнӧй рамка уджтас[10]. Документӧ пыртӧма 23 мог, найӧс веськӧдӧма вӧр-ва озырлунӧн зумыда вӧдитчӧм, биоразнообразие видзӧм, экосистемаяс выльмӧдӧм вылӧ. Медым пӧртны сійӧс олӧмӧ, канмуяслы колӧ дасьтыны биоразнообразие видзӧм кузя национальнӧй стратегияяс да уджалан планъяс[11].
Гӧгӧрвоӧдӧм
Биология унапӧлӧслун — тайӧ ловъя ловъяслӧн унапӧлӧслун: бактерияяссянь дзонь экосистемаясӧдз[12]. Биология унапӧлӧслун кутӧ ӧтувъя баланс, олӧм вылӧ став коланасӧ сетӧмӧн (ва, сёян, бур ывласям, экономика сӧвмӧм да с.в.). Шуам:
• веськыда вӧр-ва озырлунъясысь зависитӧ мирса ВВП-лӧн ыджыдджык юкӧныс;
• уна йӧзлы саридз сетӧ олӧм вылӧ ставсӧ;
• быдмӧгъяс могмӧдӧны мортлы 80%-ысь унджык сёян-юан;
• мувывса да океанса экосистемаяс уджалӧны кыдзи «углерод босьтысьяс», сӧстӧммӧдӧны сынӧдсӧ, да мукӧдтор[10][13].
Биологияын унапӧлӧслун вошӧмыс вермас вайӧдны тшыгъялӧмӧдз, зоонозаяс паськалӧмӧдз, ывласям вежсьӧмъясӧдз да мукӧд лоӧмторъясӧдз[14].
Биологияын унапӧлӧслун бырӧмлӧн медшӧр помкаясыс — мортлӧн активнӧй кӧзяйственнӧй удж, вӧр-ва ресурсъясӧн нерациональнӧя вӧдитчӧм[14][10], йӧз лыд содӧм, вывті уна сёйӧм, гӧгӧртас няйтчӧдӧм[15].
Биологияын унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лунлӧн могыс — кыскыны йӧзлысь вниманиесӧ фауна да флора быран мытшӧдъяс вылӧ[5][16].
ЮНЕСКО-са генеральнӧй директор Одре Азуле[17]:
Миянлы колӧ кардинальнӧя вежны миянӧс кытшалысь вӧр-вакӧд да миянкӧд ӧтлаын олысь ловъя ловъяскӧд йитӧд модельсӧ, заводитны планируйтны да стрӧитны ставлы збыльысь ӧтувъя мир.
Традицияяс
Быд во йӧзӧдӧны биология унапӧлӧслунлы сиӧм войтыркостса лунлысь тема. ООН-са Генеральнӧй секретар йӧзӧдӧ торъя шыӧдчӧм.
Став мирын тайӧ лунӧ нуӧдӧны уна сикас мероприятие: вӧр-ва видзӧм кузя лекцияяс, экология гажъяс, выставкаяс[18], ва видзанінъяс весалӧм, вӧр идралӧм кузя акцияяс да мукӧд.
Сідзжӧ йӧзӧдӧны биология унапӧлӧслун войтыркостса лунлы сиӧм торъя изданиеяс[2].
Лун темаяс
• 2002 — «Вӧръяслӧн биология унапӧлӧслун»[19];
• 2003 — «Биология унапӧлӧслун да гӧльлункӧд тышкасьӧм — зумыд сӧвмӧмлӧн могъяс»[2];
• 2004 — «Биология унапӧлӧслун: ставлы сёян-юан, ва да дзоньвидзалун»;
• 2005 — «Биология унапӧлӧслун: миян вежласян мирын олӧм страхуйтӧм»;
• 2006 — «Видзны биология унапӧлӧслун кос районъясын»[2];
• 2007 — «Биология унапӧлӧслун да ывласям вежсьӧм»;
• 2008 — «Биология унапӧлӧслун да видз-му овмӧс»;
• 2009 — «Инвазионнӧй сикасъяс»;
• 2010 — «Биология унапӧлӧслун сӧвмӧм могысь да гӧльлун бырӧдӧм могысь»[2];
• 2011 — «Вӧръяслӧн биология унапӧлӧслун»;
• 2012 — «Саридзьясын биология унапӧлӧслун»;
• 2013 — «Ва да биология унапӧлӧслун»;
• 2014 — «Діяслӧн биология унапӧлӧслун»;
• 2015 — «Биология унапӧлӧслун зумыда сӧвмӧм могысь»[2];
• 2016 — «Биология унапӧлӧслунлысь тема актуализируйтӧм, йӧзлысь олӧмсӧ да налысь олӧм вылӧ средствояссӧ видзӧм»[5];
• 2017 — «Биология унапӧлӧслун да зумыд туризм»;
• 2018 — «Биология унапӧлӧслун юкӧнын уджлы 25 во тырӧм пасйӧм»;
• 2019 — «Миян биология унапӧлӧслун, миян сёян-юан, миян дзоньвидзалун»[15];
• 2020 — «Вӧр-валы миян отсӧг»;
• 2021 — «Ми — #ForNature решениелӧн юкӧн»;
• 2022 — «Стрӧитны став ловъя ловлы ӧтувъя аскиалун»[2];
• 2023 — «Сёрнитчӧмсянь уджӧдз: биология унапӧлӧслун бӧр лӧсьӧдӧм»;
• 2024 — «Ло план юкӧнӧн»;
• 2025 во — «Вӧр-вакӧд лад да зумыд сӧвмӧм».
Йитчӧм гажъяс
• Вӧр-валӧн ставмирса лун (рака тӧлысь 3-ӧд лун);
• Вӧръяслы сиӧм войтыркостса лун (рака тӧлысь 21-ӧд лун);
• Тропикъяслы сиӧм войтыркостса лун (лӧддза-номъя тӧлысь 29-ӧд лун).
• Ставмирса саридз лун (стӧч кадпасыс абу; пасйӧны кӧч тӧлысь помын);
• Пемӧсъясӧс доръян ставмирса лун (вӧльгым тӧлысь 4-ӧд лун).
Пасйӧдъяс
- ↑ 1 2 Document Viewer. docs.un.org. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 International Day for Biological Diversity - 22 May. www.cbd.int (7 рака тӧлысь 2025). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Власова Е. А. Содержание понятия о биологическом разнообразии в профильном курсе биологии. Ярославский педагогический вестник (2009). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Биологическое разнообразие, Большая российская энциклопедия. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 1 2 3 Международный день биологического разнообразия, РИА Новости (22 ода-кора тӧлысь 2016). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Конвенция о биологическом разнообразии (рус.). www.un.org. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ List of Parties. www.cbd.int. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 55/201. Конвенция о биологическом разнообразии. unisdr.org. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Международный день биологического разнообразия. ГКУ «Дирекция особо охраняемых природных территорий Санкт-Петербурга». Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 1 2 3 Что такое биоразнообразие и как его сохранить? ООН Женева. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 22 мая: Международный день биологического разнообразия, Экологический информационный центр «Экоинфо». Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Биологическое разнообразие (неопр.). www.who.int. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ International Day for Biological Diversity | United Nations, United Nations. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 1 2 Еле живая природа. По всей планете вымирают животные и растения. Чем это грозит человечеству?, Lenta.RU (6 тӧвшӧр тӧлысь 2023). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ 1 2 Зачем празднуют Международный день биологического разнообразия, Парламентская газета (22 ода-кора тӧлысь 2019). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Иван Обухов. Какой сегодня праздник: 22 мая – Международный день биологического разнообразия, Профиль (22 ода-кора тӧлысь 2023). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Международный день биологического разнообразия. ЮНЕСКО. Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ Всемирный День биологического разнообразия в ГДМ, РИА Новости (21 ӧшым тӧлысь 2002). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
- ↑ International Day for Biological Diversity - 22 May 2002. www;cbd;int (14 ӧшым тӧлысь 2006). Шыӧдчан кадпас: 20 ода-кора тӧлысь 2025.
Литература
- Редникова Т. В. Значение конвенции CITES для охраны биологического разнообразия: полувековой опыт реализации положений // Международное право и международные организации. — 2023. — № 1.