Коми латынь анбур

Коми латынь анбур

"Естествознание" учебник (1933 во)

В.Латкин "Выльмӧдӧм лунъяс" (1935)

Коми латынь анбур - коми кывлӧн историческӧй анбур, мыйӧн вӧдитчисны 1932-1935 воясӧ.

История

Латынь анбур вылӧ вуджӧм йылысь сёрни пансис 20-ӧд вояс шӧрын. Сылӧн водзмӧстчысьӧн вӧлі сэки Усть-Сысольскӧ воӧм профессор Алексей Николаевич Грен. Сійӧ вӧзйис коми да удмурт кывъяслы алфавитлысь ассьыс вариант, лыддис, мый латинизация пыр быть мунасны став кывйыс. А. Н. Грен дор сувтісны этшаӧн, дискуссияӧ пырӧдчысьяс пиысь унджыкыс кутчысисны молодцов анбур дор.
Коми анбур йылысь юалӧмсӧ видлалісны 1928 воын КАПП (Пролетарскӧй писательяслӧн Коми ассоциация) конференция вылын да 1929 вося сора тӧлысьын Главнаукалӧн Коми лингвистическӧй конференция вылын, сылӧн резолюцияын вӧлі шуӧма молодцов анбурӧн вӧдитчӧмын дзескӧдӧм йылысь. Вӧлі шуӧма заводитны лӧсьӧдны латынь подув вылын выль анбур тюрк кывъяслысь графика латинизируйтан опытсӧ босьтӧмӧн.
Конференция бӧрын прессаын пансис выль анбур вылӧ вуджан туйяс йылысь сёрни. Латинизация дор сулалысьыс лои унджык нин, латынь графика вылӧ вуджӧм дор сувтісны Г. А. Старцев, И. И. Оботуров, В. И. Лыткин, А. С. Сидоров да мукӧд.
Латинизациясӧ нуӧдісны СССР пасьта: уна тюрк войтыр сэки вуджисны нин латынь анбур вылӧ, дасьтысисны латинизация кежлӧ и мукӧд регионын. СССР-са ВЦИК бердын вӧлі котыртӧма Выль алфавитлысь ставсоюзса шӧр комитет (ВЦКНА). Кӧсйисны матысса дас вонас вуджӧдны латынь гижӧд вылӧ сідзжӧ роч да украинаса кывъяс.
1930 вося кӧч тӧлысьын ВКП(б) обкомлӧн бюро да облисполком шуисны вуджӧдны коми гижӧд латынь графика вылӧ; молодцов анбур вӧлі шуӧма узконационалистическӧйӧн. Недыр сёрнитӧм бӧрын коми кывлы вӧлі вынсьӧдӧма коми латынь анбур. Заводитчис небӧгъяс, газетъяс да журналъяс латынь анбур вылӧ вочасӧн вуджӧдӧм, школаясын, шӧр специальнӧй учебнӧй заведениеясын, пединститутын велӧдӧм, делопроизводство вежӧм, квитанцияяс, бланкъяс да с. в. выль пӧв печатайтӧм. Унджык лыддьысьысьыслы да гижысьыслы латинизацияыс муніс сьӧкыда, ыджыд сьӧм рӧскодӧн. Чиніс коми газет-журналлӧн тиражыс. Но административнӧй личкӧм вӧсна латынь подув вылын выль графика пырис коми войтырлӧн олӧмӧ 1931-1932 воясӧ. Но та дырйи вӧдитчисны и молодцов анбурӧн.
Коми латынь анбурӧн вӧдитчисны эз дыр, латинизациясӧ помалісны официальнӧя 1936 воын нин (збыльвылас 1935 воын). Первойсӧ латынь анбурсӧ вежисны выльысь молодцов анбурӧн (1936-1938), сэсся ӧніяӧн, кодӧс лӧсьӧдісны роч графика подув вылын.
Делатинизациялӧн помкаясыс йитчӧмаӧсь И. В. Сталин гӧгӧрын латинизация серти видзӧдлас вежсьӧмкӧд. Латинизация официальнӧя кутіс донъявсьыны кыдзи национализмлӧн петкӧдчӧм, войтыръясӧс роч кывйысь торйӧдны зільӧм, империалистическӧй Рытыввыв водзын копрасьӧм да с. в. Тайӧ вайӧдіс ас бӧрсяыс латинизация водзмӧстчысьяслы да сійӧс нуӧдысьяслы паныд репрессияяс. Сідз. А. С. Сидоровӧс НКВД-са органъяс мыжалісны сыысь, мый учёнӧй ас кадӧ дорйис латинизация.
Латинизациясӧ историческӧй да филологическӧй уджъясын донъялісны векджык омӧля. Но латинизация проблемаыс ӧнӧдз на кольӧ дискуссионнӧйӧн.
Латинизация пырис историяӧ кыдзи коми литературнӧй кыв, литература да культура артман тшупӧдъясысь ӧти. Коми гижӧд латинизируйтӧм йылысь мӧвпсӧ миян кадӧ выльысь видлалӧны ӧткымын краевед, общественнӧй удж вӧчысь да политик.

Анбурлӧн аслыспӧлӧслунъяс

Коми латынь анбурӧ вӧлі кольӧма молодцов анбурлысь шӧр принципсӧ - шыяс пасйӧмын фонематическӧй принципсӧ. Коми кывлӧн быд фонемалы лӧсяліс торъя шыпас.
Шыпасъяслӧн небыдлуныс петкӧдчис шыпассӧ неуна вежӧмӧн («бӧжӧн»), мый сьӧктӧдіс гижанногсӧ (кыдзи и молодцов анбурын). Но латынь анбурлӧн вӧліны и вензьытӧм бурторъяс: сы отсӧгӧн гижӧд да печать вӧліны зэв экономичнӧйӧсь, мый оз позь шуны ӧнія коми алфавит йылысь.

Литература

• Бараксанов Г. Г., Мартынов В. И. Развитие коми филологической науки.. — Сыктывкар, 1975.
• Они любили край родной. — Сыктывкар, 1993.
• Цыпанов Е.А. Латинизация // Коми язык. Энциклопедия. — М.: Изд-во ДиК, 1998. — С. 210-212. — ISBN 5-7903-0045-6.
• Грен А. К. К вопросу о применении латинского алфавита к языкам коми и удмурт. — «Коми му», 1924, №3, 50-55;
• Лыткин В. И. К латинизации коми и русского алфавитов. — «Коми му», 1929, №23-24, 60-62;
• Лыткин В. И. Ӧнiя коми шрифт пыдди интернациональнӧй. — «Культура фронт», 1930, №5, 18;
• Оботуров И. И. Мыйла колӧ вежны молодцовскӧй алфавитсӧ латин алфавит вылӧ. — «Культура фронт», 1930, №5, 8-15;
• Старцев Г. А. О создании нового коми алфавита. — «Культура фронт», 1930, №5, 16-18.