Тӧлысь (кадколаст)

Тӧлысь — кадколаст, волӧн дас кыкӧд юкӧныс; кад мурталан системалӧн единица, мый йитчӧма Тӧлысьлӧн Му гӧгӧр бергалӧмкӧд.

Тӧлысь серти тӧлысьяс лоӧны подулӧн уна календарлы. Раскопкаяс бӧрын туялысьяс кывкӧрталӧмаӧсь, мый йӧз лыддьӧны лунъяссӧ тӧлысьлӧн фазаяс серти палеолитсянь.

Сы вӧсна мый арталӧм вылӧ колӧ тӧлысьын лунъяслысь дзонь лыд, а тӧлысь бергалӧмыс артмӧдӧ 27,2-29,6 сутки да дзонь суткиӧн артавны оз артмы, календаръяс важӧн нин зілисны ладмӧдны тӧлысьяслысь вежласьысь кузьтасӧ да/либӧ пыртны содтӧд лунъяс.

Россия Федерацияын пыртӧма тӧлысь кыдз кад единица, но та дырйи позьӧ вӧдитчыны Международнӧй единицаяс (СИ) системаса единицаясӧн тшӧтш. Та дырйи оз позь вӧдитчыны доляа да кратнӧй приставкаяса единица нимӧн да пасъясӧн ^[1].

Шонді календаръясын тӧлысьяс

Григорий календарын да Юлиан календарын вӧдитчӧны тӧлысьын фиксируйтӧм ыдждаӧн, и сійӧ абу йитчӧма Тӧлысь фазаяскӧд.

Ним	Тӧвшӧр тӧлысь	Урасьӧм тӧлысь	Рака тӧлысь	Косму тӧлысь	Ода-кора тӧлысь	Лӧддза-номъя тӧлысь	Сора тӧлысь	Моз тӧлысь	Кӧч тӧлысь	Йирым тӧлысь	Вӧльгым тӧлысь	Ӧшым тӧлысь
Номер	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
Лун лыд	31	28 (29 кассяна воын*)	31	30	31	30	31	31	30	31	30	31

Мнемоническӧй правилӧ, кыдзи кутны тӧд вылын быд тӧлысьын лун лыдсӧ

Кассяна во - Юлиан да Григорий календаръяс серти во, кузьтаыс 366 лун - обычнӧй, абу кассяна воысь ӧти суткиӧн дырджык. Юлиан календарын кассянаӧн лоӧ во, кӧні лыдпасыс юксьӧ нёль вылӧ. Григорий календарӧ вӧлі содтӧма содтӧд условие: вояс, кутшӧмъяс кратнӧйӧсь сёлы, но абу кратнӧйӧсь нёльсёлы, оз лоны кассянаӧн (1700, 1800, 1900, 2100, 2200, 2300, 2500...). Та вӧсна Юлиан да Григорий календаръяс костын торъялӧмыс 1900-ӧд воын (кратнӧй 100-лы, но абу кратнӧй 400-лы) содіс 12 лунсянь 13 лунӧдз, но 2000-ӧд воын (кратнӧй 400-лы) коли важ кодьыс.

Нимтӧм

Мирса войтыръяслӧн кывъясын тӧлысьяссӧ медводз шулісны вогӧгӧрся вӧр-ва явлениеяс серти; ӧткымын кывъясын тайӧ кольӧма и ӧнія кадӧдз, торйӧн кӧ, славян кывъясын.
Коми кывйын тӧлысь нимъясыс сідзжӧ топыда йитчӧмаӧсь вӧр-вакӧд.
Но эм уна кыв, на лыдын славян кыв котырысь роч кыв да серб кыв, босьтӧмаӧсь тӧлысьнимъяссӧ латин кывйысь: «Юнона тӧлысь» (июнь), «Юлий Цезарь тӧлысь» (июль), «Октавиан Август толысь» (август), сизимӧд — дасӧд (сентябрь — декабрь).

Пасйӧдъяс

↑ Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Архивса копия 2 вӧльгым тӧлысь 2013 Wayback Machine ресурсын. Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. № 879.

Литература

Витковский В. В. Тӧлысь (кадколаст) // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука. Гл. ред. физ.-мат. лит., 1990. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
Михайлов А. А. Земля и её вращение. — М.: Наука. Главная редакция физико-математической литературы, 1984. — 80 с. — (Библиотечка «Квант»; Вып. 35). — 150 000 экз.
Аллен К. У. Астрофизические величины. — М.: Мир, 1977. — 448 с.

Ыстӧгъяс

Days in each Month (неопр.). Mnemonics to Improve Memory. EUdesign (1997). Шыӧдчан кадпас: 8 моз тӧлысь 2018.

[Положение-1] Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации. Архивса копия 2 вӧльгым тӧлысь 2013 Wayback Machine ресурсын. Утверждено Постановлением Правительства РФ от 31 октября 2009 г. № 879.

[1]