Юлиан календар
Юлиан календар - Александрияса астрономъяслӧн группа Созиген юрнуӧдӧм улын лӧсьӧдӧм календар. Воыслӧн шӧркодь кузьтаыс вӧлі 365,25 луна-воя. Календарсӧ нимтӧма Юлий Цезарь ним серти, кодлӧн индӧд серти вӧлі пыртӧма римскӧй республикаӧ миян эраӧдз 45 вося тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь. Юлиан календар серти во заводитчӧ тӧвшӧр тӧлысь 1 лунсянь, сы вӧсна мый буретш тайӧ лунӧ миян эраӧдз 153-ӧд восянь комиссияӧн бӧрйӧм консулъяс босьтчылісны уджӧ.
Юлиан календар вежис важ римскӧй календарь да подулавсис эллинистическӧй Египетлӧн астрономическӧй культура вылӧ.
Россияын Юлиан календарсӧ векджык шуӧны важ стильӧн, выль стиль вылӧ (Григорий календар) вуджисны 1918-ӧд вося урасьӧм тӧлысь 14-ӧд лунӧ РСФСР-са Совнаркомлӧн декрет серти, кодӧс В. И. Ленин кырымаліс 1918 вося тӧвшӧр тӧлысь 26-ӧд лунӧ.
История
Юлиан календарсӧ вӧлі пыртӧма Юлий Цезарлӧн эдиктӧн (индӧдӧн) да сійӧ вӧлі подулавсьӧ сы кадся римскӧй календар вылӧ. Римскӧй календар артмис 12 тӧлысьысь да 355 лун. Сы вӧсна мый тайӧ 10 да неуна лунӧн этшаджык во кузьтаысь, быд мӧд воын рака тӧлысь календъясӧдз (урасьӧм тӧлысь 23-24 лунъясӧдз) VII да VI лунъяс костӧ пуктылісны содтӧд тӧлысь и шулісны мерцедонийӧн. Содтӧд тӧлысь пуктӧм йылысь решение примитліс понтифик. Смута дырйи тайӧс эз пыр вӧчлыны. Таысь кындзи, понтифик мукӧддырйи примитліс политическӧй мотивъяс серти решениеяс, медым нюжӧдны либӧ дженьдӧдны сійӧ либӧ мӧд консулъяслысь правлениесӧ (кык консулӧс бӧрйылісны во кежлӧ да найӧ веськӧдлісны тӧвшӧр тӧлыссянь мӧд вося тӧвшӧр тӧлысьӧдз)[1].
Цезарьлӧн властьӧ воигкежлӧ календар кадпасъясыс тӧдчымӧн торъялісны вося виччысяна кадъясысь. Миян эраӧдз 46 воын Цезарь нуӧдіс календар реформа, сылӧн могыс вӧлі бӧр лӧсьӧдны календарлысь синхронизация вогӧгӧрся кадъяскӧд да видзчысьны татшӧмсяма мытшӧдъясысь водзӧ вылӧ. Цезарь реформируйтіс календарсӧ, вежис тӧлысьяслысь кузьтасӧ сідзи, медым ӧтлаӧын налӧн вӧлі 365 лун. Нёль вонас ӧтчыдысь урасьӧм тӧлысь 23-ӧд лун бӧрын колӧ вӧлі пуктыны содтӧд лун. Плиний гижӧ, мый тайӧ реформасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма Александрияса астроном Созиген отсӧгӧн. Календарыс кутіс уджавны миян эраӧдз 45 вося январь 1 лунсянь.
Медым календарсӧ бӧр лӧсьӧдны вогӧгӧрся кадъяслы лӧсяланаӧн, Цезарь пыртӧма вӧльгым тӧлысь да ӧшым тӧлысь костӧ 67 содтӧд лун, юкӧма найӧс кык тӧлысь вылӧ: intercalaris prior да intercalaris posterior. Mensis intercalaris-кӧд тшӧтш миян эраӧдз 46-ӧд во кыссис 445 лун[2][3].
Цезарь выльысь вежис квинтилис(quintilis) тӧлысьлысь нимсӧда сетіс сылы iulius (июль) ним. Сора тӧлысьсӧ (август) вӧлі нимтӧма Цезарь преемниклӧн Октавиан Август ним серти. Бӧрынджык некымын император нимтылӧмаӧсь тӧлысьяссӧ асланыс нимъясӧн, но сӧмын июль да август нимъяс воӧмаӧсь миян лунъясӧдз.
Юлиан календарлӧн тэчасног
Юлиан календарса обычнӧй воын 365 лун да 12 тӧлысь. 4 вонас ӧтчыд овлӧ кассяна во, кытчӧ содтӧны ӧти лун - урасьӧм тӧлысь 29-ӧд лун (водзті татшӧм жӧ система вӧлі примитӧма зодиакальнӧй календарын Дионисий серти). Татшӧм ногӧн, Юлиан волӧн кузьтаыс шӧркодя 365,25 луна-воя, мый тропическӧй воысь (шӧркодь кузьтаыс - 365 луна-воя 5 час 48 минут 45,19 секунда) 11 минут да 15 секунда вылӧ кузьджык.
Юлиан календарын воясыс овлӧны кассяна да абу кассяна. Вося медводдза лунӧн вермас лоны вежонлӧн кӧть кутшӧм лун выльлунсянь вежалунӧдз. Ставнас тайӧ сетӧ календарлысь 14 вариант.
Тӧлысьяс
| № | Тӧлысь | Лун лыд |
|---|---|---|
| 1 | Тӧвшӧр тӧлысь | 31 |
| 2 | Урасьӧм тӧлысь | 28 (кассяна воын — 29) |
| 3 | Рака тӧлысь | 31 |
| 4 | Косму тӧлысь | 30 |
| 5 | Ода-кора тӧлысь | 31 |
| 6 | Лӧддза-номъя тӧлысь | 30 |
| 7 | Сора тӧлысь | 31 |
| 8 | Моз тӧлысь | 31 |
| 9 | Кӧч тӧлысь | 30 |
| 10 | Йирым тӧлысь | 31 |
| 11 | Вӧльгым тӧлысь | 30 |
| 12 | Ӧшым тӧлысь | 31 |
Ыстӧгъяс
- ↑ Климишин, 1990, с. 282, 287—292.
- ↑ Calendarium (англ.). Шыӧдчан кадпас: 9 косму тӧлысь 2019. Архивируйтӧма 18 йирым тӧлысь 2019.
- ↑ Климишин, 1990, с. 288.