Коми кыв морфология

Морфология (важ грек μορφή — «форма» и λόγος  — «кыв, велӧдӧм») — 1) кывлӧн грамматическӧй тэчас тшупӧдъясысь ӧти, коді петкӧдлӧ кыв вежлалан формаяслысь система - парадигма; 2) кыв тэчасног, кыв вежлалан формаяс да грамматическӧй вежӧртасъяс петкӧдланног йылысь грамматическӧй велӧдӧм.

Морфологияын медшӧр велӧдан единицаӧн лоӧ кыв, предметӧн — кыв вежласьӧм кыдзи грамматическӧй йитӧдъяс петкӧдлан средство.

Морфологиялӧн медшӧр понятиеясӧн лоӧны грамматическӧй вежӧртас, грамматическӧй форма, грамматическӧй категория, кыв форма, кывъяслӧн лексико-грамматическӧй разрядъяс.

Морфология наукаын шӧр места босьтӧ кывсикасъяс йылысь велӧдӧм, кодъясӧс ӧтувтӧма ӧтувъя грамматическӧй вежӧртасӧн, кыв вежлалан категорияяс системаӧн да ӧтувъя синтаксическӧй функцияӧн.

Коми кывлӧн морфология

Морфологическӧй тэчасног серти коми кыв пырӧ агглютинативнӧй кывъяс лыдӧ флективнӧй кывъяслӧн ӧткымын признакӧн.

Коми кывйын 10 кывсикас. Медшӧр сикасалӧмыс кык: 1. найӧ юксьӧны нимъяс да кадакыв вылӧ; 2. найӧ юксьӧны асшӧр да отсасян кывсикасъяс вылӧ.

Эмакыв

Грамматическӧй род категория абу.

Лыд категория артмӧ 2 формаысь: ӧтка лыд да уна лыд. Ӧтка лыдын формантыс абу. Уна лыд форма артмӧ 2 суффикс отсӧгӧн: -яс да -ян(пемӧсъяслысь пиян петкӧдлігӧн):
чача-яс, гулю-яс, пу-яс; кань-яс, но каньпи-ян, кӧчь-яс, но кӧчпи-ян.

• чорыд согласнӧйяс бӧрын содтысьӧ -ъ-, а небыд согласнӧйяс бӧрын -ь-:

лун-ъ-яс, кымӧр-ъ-яс, дзоридз-ь-яс, кӧч-ь-яс. Важӧн вӧлӧма нӧшта ӧти лыд форма — кыка лыд, ӧні сійӧ вошӧма нин.

Коми кывйын эм индан-асалан категория. Сійӧ петкӧдлӧ эмторйыслысь мортлы асалӧмсӧ либӧ тӧдсалунсӧ:
I морт - -ӧй, -ным: чой-ӧй, чой-ным;
II морт - -ыд, -ныд: чой-ыд, чой-ныд;
III морт - -ыс, -ныс: чой-ыс, чой-ныс.

• Коми кывйын уна вежлӧг, ӧнія коми литературнӧй кывйын традиционнӧя велӧдӧны 16 вежлӧг, но туялысьяс серти, збыль вылас комиын 23 вежлӧг.
• Эм кык сикас склонение — подув, кӧні сӧмын вежлӧг категория, да индан-асалан, кор вежлӧг суффиксыс йитчӧ индан-асалан категория суффикскӧд.
• Нимтан вежлӧглӧн суффикс абу.

Юалӧм	Вежлӧг	Суффикс	менам	тэнад	сылӧн	миян	тіян	налӧн
коді? мый?	Нимтан	∅	-ӧй	-ыд	-ыс	-ным	-ныд	-ныс
кодлӧн? мыйлӧн?	Асалан	-лӧн	-ӧйлӧн	-ыдлӧн	-ыслӧн	-нымлӧн	-ныдлон	-ныслӧн
кодлысь? мыйлысь?	Босьтан	-лысь	-ӧйлысь	-ыдлысь	-ыслысь	-нымлысь	-ныдлысь	-ныслысь
кодлы? мыйлы?	Сетан	-лы	-ӧйлы	-ыдлы	-ыслы	-нымлы	-ныдлы	-ныслы
кодӧс? мый?	Керан	-ӧс -сӧ	-ӧс	-тӧ	-сӧ	-нымӧс	-нытӧ	-нысӧ
кодӧн? мыйӧн?	Керанторъя	-ӧн	-нам	-над	-нас	-наным	-наныд	-наныс
кодтӧг? мыйтӧг?	Торйӧдан	-тӧг	-ӧйтӧг	-ыдтӧг	-ыстӧг	-нымтӧг	-ныдтӧг	-ныстӧг
кодкӧд? мыйкӧд?	Ӧтвывтан	-кӧд	-ӧйкӧд	-ыдкӧд	-ыскӧд	-нымкӧд	-ныдкӧд	-ныскӧд
кодла? мыйла?	Могман	-ла	-ӧйла	-ыдла	-ысла	-нымла	-ныдла	-нысла
кодын? мыйын? кӧні?	Ина	-ын	-ам	-ад	-ас	-аным	-аныд	-аныс
кодысь? мыйысь? кытысь?	Петан	-ысь	-сьым	-сьыд	-сьыс	сьыным	сьыныд	сьыныс
кодӧ? мыйӧ? кытчӧ?	Пыран	-ӧ	-ам	-ад	-ас	-аным	-аныд	-аныс
кодлань? мыйлань?	Матыстчан	-лань	-ӧйлань	-ыдлань	-ыслань	-нымлань	-ныдлань	-ныслань
кодсянь? мыйсянь?	Ылыстчан	-сянь	-ӧйсянь	-ыдсянь	-ыссянь	-нымсянь	-ныдсянь	-ныссянь
кодті? мыйті? кыті? мыйӧд?	Вуджан	-ӧд, -ті	-ӧдым	-ӧдыд	-ӧдыс	-ӧдным	-ӧдныд	-ӧдныс
кодӧдз? мыйӧдз? кытчӧдз?	Воан	-ӧдз	ӧдзым	ӧдзыд	ӧдзыс	ӧдзным	ӧдзныд	ӧдзныс

Пример: чой-кӧд; чой-ӧй-кӧд; чой-яс-кӧд; чой-яс-ӧй-кӧд; керка-ын, керка-ам.

Кывберд

Кывберд вермӧ артмыны пӧшти быд эмакывйысь кыв артмӧдан суффиксъяс отсӧгӧн: -ся петкӧдлӧ кад серти признак: ар - арся, вой - войся, во - вося;
-са петкӧдлӧ ин серти признак: кар - карса, горт - гортса, Москва - Москваса;
-а, -я петкӧдлӧ эмлун серти признак: кымӧр - кымӧра, шуд -шуда, сов - сола;
-тӧм петкӧдлӧ абулун серти признак: кымӧр -кымӧртӧм, шуд -шудтӧм, сов - совтӧм.

Эмакыв водзын, определение функцияын, кывберд оз вежлась:
мича
мича дзоридз-лы
мича дзоридз-яс.

Вермӧ вежласьны сӧмын лыд серти, кор сулалӧны эмакыв бӧрын, сказуемӧй функцияын да босьтны -ӧсь суффикс:
Ошкыс ыджыд. - Ошъяс ыджыд-ӧсь.

Кывбердъяслӧн эм ӧткодялан тшупӧдъяс категория:
Подув тшупӧд - мича (суффикс абу);
Ӧткодялан тшупӧд - мичаджык (суффикс -джык);
Медвылыс тшупӧд - медмича / медся мича (приставкамед-).

Лыдакыв

Количественнӧй: 1 — ӧтик, 2 — кык, 3 — куим, 4 — нёль, 5 — вит, 6 — квайт, 7 — сизим, 8 — кӧкъямыс, 9 — ӧкмыс, 10 — дас, 11 — дас ӧтик, 12 — дас кык, 20 — кызь, 21 — кызь ӧти, 22 — кызь кык, 30 — комын, 40 — нелямын, 50 — ветымын, 60 — квайтымын, 70 — сизимдас, 80 — кӧкъямысдас, 90 — ӧкмысдас, 100 — сё, 1000 — сюрс;
Порядкӧвӧй: артмӧ -ӧд суффикс отсӧгӧн: медводдза, мӧд, коймӧд, нёльӧд, витӧд;
Собирательнӧй: артмӧ -нан суффикс отсӧгӧн: нёльнан, витнан.

Кадакыв

Коми кывйын кадкывлӧн формаясыс юксьӧны морта форма да кывпод вылӧ.
Кывпод петкӧдчӧ -ны либӧ -ыны суффиксӧн, спряжение дырйи найӧ вежсьӧны морта суффиксъясӧн. Аслыспӧлӧслунӧн коми кывподлӧн лоӧ сійӧ, мый кывпод вермӧ босьтны ӧткодялан - джык суффикс: йӧктыны - йӧктыныджык, гӧгӧрвоны - гӧгӧрвоныджык.

Вежласяна кадакыв формаясыс вежласьӧны кад, морт, лыд, наклонение, действие мунанног, залог категорияяс серти. Торъялӧ 2 сикас спряжение - эскӧдана да соссяна.

Действие мунанног петкӧдлӧм

-ышт-:восьт-ны ӧдзӧссӧ — восьт-ышт-ны ӧдзӧссӧ;
-л/ал/ыл/ва/ыв: котӧртны - котӧртлыны;
-лывл/-ывл/-ывал/-лав: воны - волывлыны;
-ым/-зь/-дз: бӧрдны - бӧрддзыны да с.в.

Залогъяс

-ӧд/-т/-д тшӧктана: гижны - гижӧдны, сёрнитны - сёрнитӧдны;
-сь/-з/-ч возвратнӧй: кӧмавны - кӧмасьны, гижны - гижсьыны да с.в.

Кад

Коми кывйын уна кад, медся ёна вӧдитчанаӧн лоӧны татшӧм формаяс:

А. Ӧнія кад

Эскӧдана				Соссяна
-а	муна	-ам	мунам		ог	ог мун	огӧй -ӧй	огӧй мунӧй
-ан	мунан	-анныд	мунанныд		он	он мун	онӧй -ӧй	онӧй мунӧй
-ӧ	мунӧ	-ӧны	мунӧны		оз	оз мун	оз -ны	оз мунны

Б. Локтан кад-1 Зэв матын ӧні кад форма дорӧ, торъялӧ сӧмын 3 морта формаыс:

Эскӧдана				Соссяна
-а	муна	-ам	мунам		ог	ог мун	огӧй -ӧй	огӧй мунӧй
-ан	мунан	-анныд	мунанныд		он	он мун	онӧй -ӧй	онӧй мунӧй
-ас	мунас	-асны	мунасны		оз	оз мун	оз -ны	оз мунны

B. Колян кад-1

Эскӧдана				Соссяна
-и(і)	муні, шуи	-им (ім)	мунім, шуин		эг	эг мун	эг -ӧй	эг мунӧй
-ин (ін)	мунін, шуим	-инныд (інныд)	мунінныд, шуинныд		эн	эн мун	эн -ӧй	эн мунӧй
-ис (іс)	муніс, шуис	-исны (існы)	мунісны, шуисны		эз	эз мун	эз -ны	эз мунны

Г. Колян кад-2

Эскӧдана				Соссяна
(-ӧма)	(мунӧма)	-ӧмаӧсь	(мунӧмаӧсь)		(абу -ӧма)	(абу мунӧма)	(абу -ӧмаӧсь)	(абу мунӧмаӧсь)
-ӧмыд	мунӧмыд	-ӧмныд	мунӧмныд		абу -ӧмыд	абу мунӧмыд	абу -ӧмныд	абу мунӧмныд
-ӧма	мунӧма	-ӧмаӧсь	мунӧмаӧсь		абу -ӧма	абу мунӧма	абу -ӧмаӧсь	абу мунӧмаӧсь

Причастие

-ысь бӧрдысь нывка;
-ан юан ва;
-ӧм гижӧм удж;
-тӧм вӧчтӧм удж.

Деепричастие

-иг(ӧн)муніг;
-ӧмӧн мунӧмӧн;
-тӧдз мунтӧдз;
-тӧг юавтӧг;
-мӧн пӧтмӧн.

Урчитан

Вермӧны артмыны кывбердысь -а суффикс отсӧгӧн, например: мича — мичаа, лёк — лёка, небыд — небыда.

Кыбӧръяс

• Век сулалӧны эмакыв либӧ нимвежтас бӧрын.
• Вежласьӧны вежлӧг да лыд серти, та дырйи эмакывйыс оз вежлась:

пызан выл-ӧ	на стол
пызан выл-ын	на столе
пызан выл-ысь	со стола

Эмӧсь и вежласьтӧм кывбӧръяс:
йылысь: сикт йылысь, вокъяс йылысь,
вӧсна: тэ вӧсна и с.в.

Литература

• Коми язык. Энциклопедия. - М.: Изд-во ДиК, 1998.
• Лыткин В. И. Коми-зырянский язык. — Закономерности развития языков народов СССР в советскую эпоху. М., 1969;
• Основы финно-угорского языкознания. Марийские, пермские и угорские языки, т.3. М., 1976;
• Современный коми язык, ч. I. Фонетика, лексика, морфология. Сыктывкар, 1955;
• Современный коми язык. Лексикология. М., 1985;
• Коми морфология (библиография).

Ыстӧгъяс