Удора сёрнисикас

Удора сёрнисикас - коми кывлӧн дас сёрнисикасысь ӧти, сійӧ пырӧ рытыв-войвыв сёрнисикасъяс группаӧ.

Паськалӧм

Паськалӧма Мозын юлӧн катыдпомын, Ву юлӧн катыдпомын да шӧрпомын, Мозын вож мутасын: Мозын ю кузя бӧръяӧн лоӧ Латьтюдін сикт, Ву ю кузя - Копты. Удора сёрнисикасӧн ёнджыка сёрнитӧны Коми Республикаса Удора районын.

Артмӧм да сӧвмӧм

Удора сёрнисикас мутасын йӧзыс овлӧмаӧсь важысянь нин. Ву ю вожын овмӧдчылӧмаӧсь XIII-XIV нэмъясӧ. Удораын пыр олысь коми йӧз XVI нэм заводитчытӧдз ёнджыкасӧ олісны тайӧ ковтысас. Тӧдчана вуджӧмъяс комияслӧн Вусянь Мозынӧ пасйӧма XVI нэмлӧн мӧд джынйын. 1608 вося гижӧд небӧгын пасйӧма, мый Мозын вылын медводдза овмӧдчӧминъяс лоисны 1585 воын; тайӧ вӧліны Чернутьевскӧй грезд да Пысса починок. Но сэк кежлӧ вылыс Мозынын вӧліны нин йӧз, но эз вусаяс. Мозын йылын овмӧдчӧмыс муніс Емвасянь, кысянь веськыд туй муніс Йӧлва ю кузя вӧлӧк пыр Мозынӧ усьысь Йирва юӧ. XVII нэм заводитчигӧн йӧзӧс лыддьӧм серти, Удораын вӧлі 30 сайӧ овмӧдчӧмин - Ву ю вылын куим погост (Веньдін, Кривой Наволок, Важгорт) да 13 грезд. Вылыс Мозын вылын вӧлі 10 овмӧдчӧмин, на лыдын Глотова да Кослан погостъяс, 8 грезд. XVII-XVIII нэмъяс чӧж Удора мутасын чужӧны выль овмӧдчӧминъяс, и XVIII нэмын вӧлӧма нин 40 сайӧ сикт-грезд. XIX да XX нэмъяс заводитчигӧн Удораын олысьяслӧн содӧмын тӧдчана вежсьӧмъяс эз лоны.
Уна сё во чӧж удорачи матысмисны да сорласисны мукӧд комияскӧд, орчча роч войтыркӧд. Татшӧм сорлалӧм бӧрын вочасӧн артмис ӧтувъя сёрнисикас. Удора сёрнисикас артмӧм вылӧ кутшӧмакӧ тӧдчӧдісны сідзжӧ прибалтийско-финскӧй да самодий племяяс, кодъяс коркӧ овлісны удорачикӧд орччӧн.

Аслыспӧлӧслунъяс

Удора сёрнисикас пырӧ в-лӧвӧй сёрнисикасӧ. Сылӧн эмӧсь татшӧм аслыспӧлӧслунъяс:
• Кыв заводитчигӧн небыд согласнӧйяс бӧрын пыр вӧдитчӧны [и] шыӧн (литературнӧй коми кывйын [ы] пыдди): лисьтыны «лысьтыны», нивпу «ньывпу», сивны «сьывны»;
• Кывлӧн абу медводдза слогын небыд согласнӧйяс водзын вӧдитчӧны [и] да [е(э)] шыясӧн коми литературнӧй [ы] да [ӧ] пыдди: буресь «бурӧсь», коресь «корӧсь», ньӧбасись «ньӧбасьысь», унаись «унаысь»;
• Ӧткымын кыв водзын паныдасьлӧ [ӧ] шы литературнӧй кывйын да мукӧд сёрнисикасын [о] шы пыдди: вӧдз «водз», вӧм «вом», вӧн «вон», вӧсьтыны «восьтыны»;
• Уна кывйын паныдасьлӧ [тш] шы мукӧд сёрнисикасын [ч] шы пыдди: тшӧж «чӧж», тшуж «чуж», тшужны «чужны», тшуль «чуль»;
• Кадакывлӧн эм зэв аслысполӧс форма, мый петкӧдлӧ керӧмлысь дыр мунӧм либӧ пырся вӧчӧм, а сідзжӧ керӧм пом. Татшӧмыс абу мукӧд сёрнисикасын: локсьӧ «локтӧ», овсьӧ карын «олӧ карын», лёкас тусьӧ «лёка быдмӧ», пес пыртчыны «пессӧ лоис пыртӧма»;
• Ылыстчан вежлӧглӧн эм кык суффикс: -сянь да -иседз (-ысьӧдз): кариседз «карсянь», юриседз «юрсянь»;
• Керанторъя вежлӧглӧн Ву ковтасын эм некымын суффикс: -ными, -нынi, -нымйи: тушанымйиӧ «тушаӧн», вужнымйиыс «вужнас»;
• Паськыда вӧдитчӧны -йӧм суффикса относительнӧй кывбердъясӧн: дженьыд бӧжйӧм «дженьыд бӧжа», еджыд юрсийӧм «еджыд юрсиа»;
• Эмӧсь аслыспӧлӧс кывторъяс: зо, эттӧ, инӧ, кывйитӧдъяс: сi(си), сiк, сык, сы да с.в.;
• Кывворын эм уна алыспӧлӧс кыв: гат «геб», акей «грязнуля», тэсны «паныдасьны», арыдасьны «горшасьны», оня «невестка, ыджыдджык воклӧн гӧтыр», вивкны «вильшасьны», ымаӧн «бауӧн», ыркӧбӧн «ӧдйӧ» да с.в.

Туялӧм

Удора сёрнисикассӧ торйӧдісны туялысьяс XVIII нэмын. Сылӧн кыввор йылысь юӧръяс паныдасьлӧны Г. Ф. Миллерлӧн, И. И. Лепёхинлӧн, П. С. Палласлӧн уджъясын. XIX нэмын удора сёрнисикас велӧдӧм муніс водзӧ. Сылӧн материалъясыс лоисны Ф. Козлов-А. Флеровлӧн медводдза печатайтӧм коми грамматикалы подулӧн (1813 во). Удора сёрнисикаслӧн кывворсӧ пыртӧма сійӧ кадся некымын гижӧдӧ - П. И. Савваитовлӧн да Н. П. Поповлӧн кывкудъясӧ, Г. С. Лыткинлӧн, И. А. Куратовлӧн, Ф. И. Видеманлӧн гижӧдъясӧ. XX нэм заводитчигӧн удора сёрнисикассӧ туялӧма Ю. Вихман, коді сы йылысь юӧръяссӧ йӧзӧдӧма аслас кывкудйын. Сёрнисикасын заимствуйтӧм кывъясcӧ туяліс Я. Л. Калима. Сёрнисикаслысь аслыспӧлӧслунсӧ туялӧма Д. Р. Фокош-Фукс, коді вӧлӧма 1913 воын Йӧртымдін сиктын. Чукӧртӧм материалсӧ петкӧдлӧма сылӧн кык тома кывкудйын. Удора сёрнисикаслысь кывворсӧ вайӧдӧма Н. А. Шаховлӧн «Краткий коми-русский словарь» кывчукӧрын (Усть-Сысольск, 1924). 1928-30 воясӧ Коми му туялан котыр котыртліс экспедицияяс, медым туявны коми кывлысь диалектъяссӧ. Удораын вӧлі А. С. Сидоровлӧн лингвистическӧй экспедиция. Сылысь кывкӧртӧдъяссӧ вайӧдӧма А. С. Сидоровлӧн "Характеристика удорского (вашского) говора" статьяын (Сборник Комиссии по собиранию словаря и изучению диалектов коми языка, вып. 1. Сыктывкар, 1930). Удора сёрнисикассӧ учёнӧйяс туялісны и сёрӧнджык. Систематическӧя сійӧс велӧдісны СССР-са Наука Академиялӧн Коми филиалысь наука уджалысьяс. 1941 воын Удора сёрнисикассӧ туялӧмаӧсь Н. А. Колегова да М. А. Сахарова, кодъяс эрдӧдӧмаӧсь, ёна-ӧ торъялӧны Удора сёрнисикас и литературнӧй коми кыв. Уна во велӧдіс Удора сёрнисикас В. А. Сорвачева. 1948-1951 да 1968-71 воясӧ сійӧ видлаліс Ву ю катыдын да Мозын ю вылын овмӧдчанінъяс. Чукӧртӧм материалӧн вӧдитчӧма сылӧн кандидатскӧй диссертацияын да «Сравнительный словарь коми-зырянских диалектов» уджын (Сыктывкар, 1961). Удора сёрнисикаслысь материал чукӧртӧмӧ ыджыд пай пуктіс СССР-са АН-лӧн Коми филиалын уджалысь Э. К. Павлова. 1980 воын Л. М. Безносикова ветліс экспедицияӧн Пыисдін да Латьтюдін сиктъясӧ. Научнӧй экспедицияяслӧн материалъясыс лоисны подулӧн удора сёрнисикаслы сиӧм монографиялы.

Литература

• Лыткин В. И. Диалектологическая хрестоматия по пермским языкам. — М., 1955.
• Баталова Р. М. Коми(-зырянский) язык // Языки мира: Уральские языки. — М.: «Наука», 1993. — 214—229 с. — ISBN 5-02-011069-8.
• Удорский диалект // Коми язык. Энциклопедия. — М.: Изд-во ДиК, 1998. — С. 503-505. — ISBN 5-7903-0045-6.
• Сорвачева В. А., Безносикова Л. М. Удорский диалект коми языка. — М., 1990.
• Игушев Е.А. Коми сёрнисикасъяс. — Сыктывкар, 1996.
• Безносикова Л. М., Забоева Н. К., Айбабина Е. А., Коснырева Р. И. Словарь диалектов коми языка: в 2-х томах. — Сыктывкар: ООО «Издательство «Кола», 2012.