Россия Федерациялӧн Оланподув лун
| Оланподув лун | |
|---|---|
 Россия Федерацияса Президентӧн присяга примитӧм вылӧ Оланподув экземпляр | |
| Сикас | Канму гаж |
| Официальнӧя | Россия Федерациялӧн Оланподув лун |
| Вынсьӧдӧма | сиӧма Россияса Оланподув серти став йӧзлӧн гӧлӧсуйтӧмлы |
| Лӧсьӧдысь | Ельцин Борис Николаевич |
| Пасйӧны | быд во |
| Кадпас | ӧшым тӧлысь 12-ӧд лун |
| Йитчӧма | Россияса Оланподув серти став йӧзлӧн гӧлӧсуйтӧмкӧд |
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Оланподув лун (рочӧн День Конституции) — канму гаж, пасйӧны быд во ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ. 1993 вося ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ Россияын став йӧз гӧлӧсуйтісны Россияса Оланподув вӧсна[1].
История
СССР-ын Оланподув лун пасъян кадпасыс некымынысь вежсьыліс, сы вӧсна мый медшӧр оланпассӧ вынсьӧдлісны эз ӧтчыдысь. Медводдзаысь Оланподув лунсӧ вӧлі индӧма СССР-са ЦИК президиумлӧн 1923 вося моз тӧлысь 3-ӧд лунся декретӧн (асьсӧ Оланподувсӧ вӧлі вынсьӧдӧма сӧмын 1924 вося тӧвшӧр тӧлысь 31-ӧд лунӧ СССР-са Сӧветъяслӧн II съезд вылын). Шуӧм серти, медшӧр оланпаслӧн гажыс вежласис — сійӧс пасйылісны сора тӧлысся медводдза вежалунӧ. Но кор 1930 воын сӧветскӧй предприятиеяс вуджисны коставлытӧм уджалан вежон вылӧ, Оланподув лун вӧлі индӧма сора тӧлысь 6-ӧд лун вылӧ. Та дырйи сійӧ кольліс уджалан лунӧн[2].
1936 вося ӧшым тӧлысь 5-ӧд лунӧ Сӧветъяслӧн VIII чрезвычайнӧй съезд вылын вӧлі примитӧма выль, сідз шусяна «сталинскӧй» Оланподув, а сійӧс примитан лунсӧ вӧлі шуӧма став йӧзлӧн гажӧн. И.В. Сталин дырйи СССР-са Оланподувлы сиӧм лун, мый сідзжӧ шуӧны СССР-са сталинскӧй Оланподувлы сиӧм лунӧн, лои шойччан лунӧн. Сійӧс пасйисны ӧшым тӧлысьын 1976 во помӧдз[2].
Странаса медшӧр оланпаслӧн выль вариант петіс 1977 воын. Абу официальнӧя сійӧс нимтісны «сӧвмӧм социализмлӧн Оланподулӧн». Сійӧс вӧлі примитӧма йирым тӧлысь 7-ӧд лунӧ СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн чередтӧм сессия вылын, сы бӧрын вӧлі лӧсьӧдӧма «СССР-са Оланподув (Медшӧр оланпас) примитан лун став йӧзлӧн гажӧн индӧм йылысь» СССР-са оланпас. Йирым тӧлысь 7-ӧд лун вӧлі абу уджалан гаж лунӧн 1991 воын СССР киссьытӧдз[2].
1993 вося Оланподув дасьтӧм
1990 вося лӧддза-номъя тӧлысь 12-ӧд лунӧ РСФСР-са народнӧй депутатъяслӧн I съезд вынсьӧдіс РСФСР-лӧн канму суверенитет йылысь Декларация. Документын пасйисны, мый колӧ лӧсьӧдны подув оланпаслысь выль текст. А кытчӧдз сійӧс эз дасьтыны да примитны, водзӧ уджаліс РСФСР-лӧн 1978 вося Оланподув (содтӧдъясӧн)[2].
Выль Оланподув дасьтысь Народнӧй депутатъяс съездлӧн Оланподув комиссиясӧ вӧлі котыртӧма 1990 вося лӧддза-номъя тӧлысьын. Сійӧн веськӧдліс РСФСР-са Верховнӧй Сӧветӧн веськӧдлысь Борис Ельцин. Матӧ нёль во чӧжӧн, 1990 восянь 1993 воӧдз, уна сикас политическӧй да ӧтйӧза ӧтмунӧмъяс лӧсьӧдісны оланпаслысь 20 гӧгӧр вариант, но официальнӧя видлалісны сӧмын кыкӧс. Медводдзаыслӧн медшӧр авторъясӧн вӧліны Россия Федерацияса президент бердын частнӧй право туялан шӧринлӧн сӧветӧн веськӧдлысь Сергей Алексеев да правительствоса веськӧдлысьӧс вежысь Сергей Шахрай. Мӧд вариантсӧ дасьтісны Олег Румянцевлӧн юрнуӧдӧм улын Оланподув комиссияӧ пырысьяс[2].
Формальнӧя комиссияӧ пырисны сё гӧгӧр депутат. Но збыльысьсӧ Оланподув бала вылын уджалісны 12-15 морт, кодъяс вӧліны уджалан котырӧн. Комиссиялӧн «моторӧн» вӧлі сылӧн кывкутысь секретар, 30 арӧса Олег Румянцев. Сыкӧд бала вылын зіля уджалісны нӧшта некымын депутат, торйӧн кӧ, Виктор Шейнис, Юрий Рыжов, Борис Золотухин, Фёдор Шелов-Коведяев, Евгений Амбарцумов, Сергей Шахрай. Экспертъясысь позьӧ пасйыны Борис Страшунӧс, Леонид Мамутӧс, Владимир Лафитскийӧс. Комиссиялӧн могӧн вӧлі мирса опыт подув вылын лӧсьӧдны Россиялысь Оланподув модель.
— Гольцблат Андрей Александрович[3]
1993 вося лӧддза-номъя тӧлысь 5-ӧд лунӧ Россия Федерацияса президент Б. Ельцинлӧн водзмӧстчӧмӧн вӧлі котыртӧма канму власьт органъясӧс, меставывса асвеськӧдлан органъясӧс да ӧтйӧза котыръясӧс петкӧдлысьяслӧн Оланподув сӧвещание, кӧні вӧлі вынсьӧдӧма выль Оланподувлысь медбӧръя редакциясӧ. Сэк жӧ Россия Федерацияса съезд да Верховнӧй Сӧвет уджалісны медшӧр оланпаслӧн асланыс вариант вылын, кодӧс кӧсйисны вынсьӧдны 1993 вося вӧльгым тӧлысь 17-ӧд лунӧ народнӧй депутатъяслӧн X съезд вылын. Но сэкся президент бырӧдіс народнӧй депутатъяслысь Сӧвет, а сыкӧд тшӧтш и Россия Федерацияса Верховнӧй Сӧвет, а на пыдди шуис лӧсьӧдны Федеральнӧй Собрание. Но Россия Федерацияса Оланподув Ёрд лыддис сылысь помшуӧмсӧ Оланподувлы паныдӧн. Оланподув серти Россия Федерацияса Верховнӧй Сӧвет дугӧдіс Борис Ельцинлысь кыдзи президентлысь полномочиеяссӧ да сетіс найӧс пӧртны олӧмӧ Россия Федерацияса вице-президент Александр Руцкойлы. Пырысь-пыр чукӧртчис народнӧй депутатъяслӧн X чрезвычайнӧй съезд. Москваын Верховнӧй Сӧветлысь зданиесӧ, кӧні чукӧртчисны депутатъяс, Борис Ельцин тшӧктӧм серти блокируйтісны пытшкӧсса войска да милиция. 1993 вося йирым тӧлысь 3-ӧд лунӧ юркарӧ вӧлі пыртӧма войска, кодъяс танкъясӧн лыйлӧм бӧрын мӧд луннас штурмӧн босьтісны парламентлысь стрӧйбасӧ. Оппозицияӧн веськӧдлысьясӧс, тшӧтш парламентса председательӧс да вице-президентӧс, арестуйтісны[2].
1993 вося йирым тӧлысь-вӧльгым тӧлысьын Оланподувлысь баласӧ, мый ошкис Ельцин, вӧлі помӧдз лӧсьӧдӧма Оланподув сӧвещание органъясӧн: Общественнӧй да Государственнӧй палатаясӧн да Оланподув арбитраж комиссияӧн. Президент кырымаліс 1993 вося ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ Оланподув бала серти став йӧзӧн гӧлӧсуйтӧм нуӧдӧм йылысь индӧд[2].
Колӧ вӧлі дасьтысьны выль оланподув строй подувъяс кузя став йӧзлы гӧлӧсуйтӧм кежлӧ. Референдумын вермӧм могысь став политическӧй вынъяслы, власьт органъяслы да регионъяслы колӧ вӧлі ӧтувтчыны выль Оланподувлӧн ставӧн примитӧм подувъяс гӧгӧр, мый эськӧ ёна ышӧдіс ӧтувтны Россияӧс кыдз канму. Но та могысь коліс ёна уджавны политика процессын став участвуйтысьяслы. Колӧ вӧлі кыдзкӧ овны референдумӧдз — власьтлысь баланс торкӧмтӧг, странаӧн бурджыка веськӧдлӧмӧн да вежсьӧмъяслы адекватнӧй политическӧй подув лӧсьӧдӧмӧн.
— Румянцев Олег Германович[4]
Россия Федерацияса Оланподув примитӧм
Россия Федерацияса Оланподувлысь выль вариантсӧ вӧлі примитӧма став йӧзлӧн гӧлӧсуйтӧмӧн 1993 вося ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ, вынсяліс «Российскӧй газетын» йӧзӧдӧм бӧрын[5] тайӧ жӧ вося ӧшым тӧлысь 25-ӧд лунӧ. 1994 воын Россия Федерацияса президент лэдзис «О Дне Конституции Российской Федерации» и «О нерабочем дне 12 декабря» индӧдъяс. Ӧшым тӧлысь 12-ӧд лун вӧлі шуӧма канму гажӧн[6].
Но 2005 восянь Оланподув лун лои уджалан лунӧн, но такӧд тшӧтш Россиялӧн казьтылан лунӧн[7], сы вӧсна мый 2004 вося ӧшым тӧлысь 24-ӧд лунӧ Госдума вынсьӧдіс Россия Федерацияса удж кодексӧ вежсьӧмъяс, и вӧліны пыртӧмаӧсь вежсьӧмъяс Россияса гажъяс календарӧ[8].
Традицияяс
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Оланподув лун лоӧ уджалан лунӧн, ӧшым тӧлысь 12-ӧд лунӧ страна пасьтала мунӧны уна сикас патриотическӧй мероприятиеяс, кыпыд митингъяс, праздничнӧй концертъяс. Традиция серти тайӧ лунӧ награждайтӧны нимӧдана юристъясӧс да ёрдысьясӧс[9].
Бур традицияӧн лоис Оланподув лунӧ сетны медводдза паспортъяс Россияын олысьяслы, кодъяслы гаж водзвылын тырис 14 арӧс. Тайӧ лунӧ кызвын школьник-студентыс пырӧдчӧны велӧдчанінъясын Оланподув лунлы сиӧм тематическӧй мероприятиеясӧ[9].
Литература
- Шахрай С.М. О Конституции: Основной закон как инструмент правовых и социально-политических преобразований. Отделение общественных наук РАН. М.: Наука, 2013. С. 58–59.
- Бабурин С.Н. Русская государственность и Российское государство в системе ценностей и интересов современной политики, международного и конституционного права: морфология. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2018. С. 161.
Пасйӧдъяс
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 19.09.1994 г. № 1926. Шыӧдчан кадпас: 10 ӧшым тӧлысь 2021. Архивируйтӧма 21 моз тӧлысь 2021.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Антон Новодережкин. День Конституции РФ. Что известно об основном законе страны и празднике в его честь. ТАСС (12 ӧшым тӧлысь 2022). Шыӧдчан кадпас: 8 ӧшым тӧлысь 2023.
- ↑ Андрей Гольцблат Историческая правка: как принимали российскую Конституцию. РБК (12 ӧшым тӧлысь 2028). Шыӧдчан кадпас: 10 ӧшым тӧлысь 2023.
- ↑ О.Г. Румянцев. К истории создания Конституции Российской Федерации. О работе Конституционной комиссии (1990-1993 гг.) // Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.) : в 6 т. / О. Г. Румянцев. — М.: Волтерс Клувер, 1992. — Т. 3. — С. 40. — ISSN 978-5-466-00354-3.
- ↑ Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года. Российская газета.
- ↑ В России отмечают День Конституции. Российский союз молодёжи (12 ӧшым тӧлысь 2020).
- ↑ Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». Президент России. Шыӧдчан кадпас: 9 ӧшым тӧлысь 2023. Архивируйтӧма 26 вӧльгым тӧлысь 2021.
- ↑ Дума изменила праздничный календарь, Вести (24 ӧшым тӧлысь 2004). Архивируйтӧма 14 ӧшым тӧлысь 2014 вося. Шыӧдчан кадпас: 10 ӧшым тӧлысь 2023.
- ↑ 1 2 День Конституции России: история и традиции праздника. РЕН ТВ (12 ӧшым тӧлысь 2022). Шыӧдчан кадпас: 10 ӧшым тӧлысь 2023.
Ыстӧгъяс
- https://rg.ru/documents/2009/01/21/konstitucia-dok.html - Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года.