Шелляюр (Изьва район)
| Посёлок | |
| Щельяюр | |
|---|---|
| Шелляюр | |
| 65°19′21″ с. ш. 53°24′39″ в. д.GЯO | |
| Страна | Россия |
| РФ-са субъект | Коми Республика |
| Муниципальнӧй район | Изьва |
| Сикт овмӧдчӧмин | Шелляюр |
| История да география | |
| Посёлок | 1962 |
| Шӧрин вылна | 100 м |
| Йӧз | |
| Олысь лыд | ↘2177[1] человек (2021) |
| Лыдпаса идентификаторъяс | |
| Телефон код | +7 82140 |
| Пошта индекс | 169470 |
| ОКАТО код | 87204895001 |
| ОКТМО код | 87604495101 |
|
|
|
Шелляюр (сідзжӧ Тшелляюр, рочӧн Щельяюр) — Коми Республикаса Изьва районын Шелляюр сикт овмӧдчӧминса шӧрсикт.
Ним артмӧм
Нимыс артмӧма кык кывйысь — изьва щелля, шелля (рочӧн щелья, щель) «круча», «высокий, обрывистый, крутой берег» да юр. Вежӧртасыс нимыслӧн — «крут берег заводитчӧмын ин»[2]. Берегыс, кӧні сулалӧ посёлокыс, кырӧмъяса клин кодь. Посёлоксянь неуна улынджык заводитчӧны крут гӧраяс, та вӧсна сійӧс и шуӧма Шелляюрӧн[3].
География
Посёлок пукалӧ Изьва районлӧн рытыввыв юконын, Печӧра юлӧн шуйга берегын. Щелляюрсянь Изьва юрсиктӧдз 55 гӧгӧр км[4]. Саридз вылнасянь 100 м вылынджык[5].
История
Шелляюрлы подув пуктысьнас вӧлі 1753 воын Изьва сиктысь воӧм кресьтянин Рочев гӧтырыскӧд да пиыскӧд[6]. Ревизия мыччӧдъяс серти, сиктыс артмис 1763—1766 воясын [4].
Помкаяс, мый вӧсна быть лои кольны ассьыс сикт: вӧдитан муяс вылын тшыгӧмин да вӧралан угоддьӧяслӧн тырмытӧмлун, мый вӧсна вӧравны колӧ оланінсянь зэв ылын. Местасӧ сійӧ бӧрйӧма сы вӧсна, мый Куръяас вӧлӧма уна чери. Пӧрысьяс казьтылӧны: ӧти тӧняыс сетӧма 5 пудӧдз чери, вӧрыс озыра могмӧдӧма медводдза овмӧдчысьяссӧ пӧткаӧн да дона куа зверъясӧн.
Рочевъяслӧн семья бӧрся татчӧ овмӧдчӧмаӧсь (ставныс ас кӧсйӧм серти) Изьва вылын меститчӧм мукӧд грездысь локтӧмаяс. Овмӧдчысьяслӧн локтӧмыс дугдӧма XIX нэмся 60-ӧд воясын. Медводдза овмӧдчысьясыс олӧмаӧсь голя, сэсся вочасӧн кутӧмаӧсь лоны судзсянаджыка олысь крестьяна котыръяс.
Медводдза овмӧдчысьясыс босьтӧмаӧсь овмӧдчаніныслысь медся улі помсӧ. Тайӧ вӧлӧма зэв лӧсьыд йирсянін скӧтлы. Медводдза овмӧдчысь Рочев лоӧма тайӧ участоклӧн кӧзяинӧн. Став грездӧн кутӧмаӧсь корны сійӧс, медым сійӧ сетіс тайӧ местасӧ ӧтувъя йирсянін улӧ, но Рочев абу кӧсйӧма эновтчыны тайӧ му участоксьыс, мый сійӧ весалӧма сук раскысь. Сэки овмӧдчанінса олысьясыс войнас керавлӧмаӧсь став зорсӧ, мыйясӧн вӧлі торйӧдӧма участоксӧ, да ректӧмаӧсь местасӧ йирсянін улӧ. Пӧрысь пӧльыслы ковмысьӧма эновтчыны. Сідз овмӧдчанінас лоӧма ӧтувъя йирсянін скӧт йирӧдӧм улӧ. Мукӧд угоддьӧыс кольӧма торъя киясын, сы вӧсна мый прӧст местаыс сійӧ кадӧ вӧлӧма тырмӧмӧн.
Бӧръяысь видз-му юклӧмыс вӧлӧма 1895 воын. Юклісны гӧран муяс да видзьяс 15 во кежлӧ. Му юклан помкаыс - мутӧг кольӧм 20-30 арӧса мужичӧй лыд содӧм. Юкланног - мужикулов быд арлыдын. Быд дӧва да батьтӧм кага мусӧ босьтіс джынсӧ сыысь, мый сетісны мужиклы. Юклӧм улӧ сюрисны и сідз шусяна «заимочнӧй» (ас кӧсйӧм серти босьтӧм) участокъяс. Му участокъясыс жӧ, мый вылӧ кӧзяеваыслӧн вӧлі билет, колисны вӧрзьӧдтӧмаясӧн. Кресьтяналӧн висьталӧмъяс серти бӧкӧвӧйясыс сикт котырас эз примитлыны, но весиг вӧтлісны мыжмӧмаясӧс. Кресьтяна ӧтвылысь бурмӧдісны скӧт колльӧдлӧм вылӧ туй. Йитчан туйяс, а сідзжӧ му косьтӧм серти ӧтувъя уджъяс эз вӧчлыны.
Сикт котырыс эз индыв керка-картаыслысь ыдждасӧ. Карта му вылас пуктӧмаӧсь картупель да быдтӧмаӧсь град выв пуктас. Полеясыс паськӧдчӧмаӧсь войвыв пӧкат кузя. Кӧдзӧмаӧсь ёнджыкасӧ ид, неуна рудзӧг, сёркни. 1902 воын Шелляюр грездса олысьясӧн вӧлі кӧдзӧма рудзӧгсӧ 60,6 пуд, чукӧртӧма урожайсӧ 697 пуд, идсӧ кӧдзӧма 1203 пуд, чукӧртӧма 6447 пуд. 1903 воын рудзӧгсӧ кӧдзӧма 73 пуд, идсӧ 1293 пуд. 1902 воын картупельсӧ вӧлі пуктӧма 719 пуд. 5 пудӧдз ид-рудзӧгсӧ кӧдзӧма 13 овмӧс, 10 пудӧдз - 47, 15 пудӧдз - 35 да 15 пудысь унджык 38 овмӧс.
Уджалан кӧлуйысь грездыслӧн вӧлӧма 124 гӧр, 107 агас, 17 нёль кӧлесаа телега да 16 кык кӧлесаа телега да посньыд кӧлуй (кӧсаяс, чарлаяс, куранъяс).
Скӧт вӧдитӧмыс сӧвмӧма жебиника. Унджыкыс вӧлӧма татчӧс пӧрӧдаа скӧт. Тӧвнас скӧтсӧ юктавны колльӧдлӧмаӧсь ю вылӧ. Юкмӧсӧн вӧдитчӧмысь быд вежон быд овмӧсысь босьтӧмаӧсь 1 фунт няньӧн. 131 овмӧсын артавсьӧма 466 юр гырысь скӧт, та лыдын 313 мӧс. 40 семьялӧн вӧлӧмам 1 мӧскӧн, сы мында жӧ семьялӧн 2-ӧн, 22 семьялӧн вӧлӧма 3 мӧскӧн, 12 семьялӧн вӧлӧма 4 мӧскӧн, 15 овмӧслӧн вӧлӧма 5 да унджык мӧскӧн. Судзсьытӧмӧн вӧлӧма 4 овмӧс. Вӧлыс ставнас вӧлӧма 286, 53 овмӧсын вӧлӧма 2 да унджык вӧв. Та кындзи овмӧдчанінса олысьяслӧн вӧлӧма 428 кӧр, 497 ыж.
Йӧла сёян-юанысь вузалӧмаӧсь сӧмын шонӧдлӧм вый 9-40 шайтӧн пудысь донӧн. Ыж вурун юкӧн вузалӧмаӧсь Изьваын 40 ур фунтысь донӧн.
1903 воын Шелляюр грездын вӧлӧма 120 олан керка, та лыдын 25 кык судтаа. Та кындзи грездас артавсьӧма 206 скӧт карта, 48 амбар, 42 рыныш, 48 пывсян.
Грамотаа йӧзыс грездас вӧлӧма 45, та лыдын 4 нывбаба, джынвыйӧ грамотаа - 22, та лыдын 1 нывбаба. Грамота школаын 1903 воын велӧдчӧма 18 зонка да 3 нывка.
Грездас гӧтыртӧм мужичӧйыс вӧлӧма 42, нывбабаыс 51; дӧвеч мужичӧйыс - 9, дӧва нывбабаыс - 24. Вермытӧмыс вӧлӧма 3 морт.
Тӧвся кадӧ грездсьыс 37 овмӧс нуӧдӧмаӧсь-вайӧдӧмаӧсь йӧзӧс, сезоннас 1569 шайт нажӧвитӧмӧн. Сир вийӧдӧма 6 овмӧс, сӧстӧм чӧжӧсыс тайӧ промыселсьыс артмӧма 1140 шайт. 24 овмӧс вӧралӧмаӧсь дона куа звер вылӧ. 31 овмӧс кыйӧма еджыд чери, 14 овмӧс – сьӧмга. Вӧлӧма грездас киӧн уджалысь мастеръяс, плӧтникъяс, сапӧг вурысьяс, вурсьысь мастеръяс.
Прӧмыселъяс кындзи, ыджыд тӧдчанлун босьтӧма бокысь нажӧтка корсьӧм. Быд во сикт лэдзӧма йӧзӧс быд сикас уджъяс вылӧ Совдорӧ да мукӧд промышленнӧй шӧринӧ.
1903 воын 69 овмӧсын вӧлӧмаӧсь пыжъяс (ставнас пыжыс артавсьӧма 101), 99 овмӧслӧн вӧлӧма быд сикас кулӧм завед. Вӧралысьяслӧн оружьеясын вӧлӧма 2 централка, 39 пистоннӧй да 47 кремневӧй ружйӧ[7].
1894 воын тані вӧлі восьтӧма вичко да грамота школа[6].
1930 воын Шелляюрын вӧлі школа, изба-читальня, клуб, пароход сувтланін, госторг агентство, Йӧза отсӧг сетан кресьтяна комитет, милиция. 1962 вося косму тӧлысь 26-ӧд лунӧ Шелляюрлы сетісны «уджалан посёлок» статус [4].
Олысь лыд
| 1782 | 1795 | 1816 | 1850 | 1858 | 1897 | 1905 | 1920 | 1926 | 1989 | 2006 | 2011 |
| 50 | 133 | 154 | 490 | 571 | 732 | 917 | 915 | 1291 | 4122 | 3615 | 2934 |
| 1970[8] | 1979[9] | 1989[10] | 2002[11] | 2010[12] | 2012[13] |
|---|---|---|---|---|---|
| 4593 | ↘4395 | ↘4122 | ↘3551 | ↘2934 | ↘2876 |
| 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[17] | 2017[18] | 2018[19] |
| ↘2818 | ↘2768 | ↘2720 | ↘2711 | ↘2687 | ↘2587 |
| 2019[20] | 2020[21] | ||||
| ↗2633 | ↘2587 |
Медводдза овъяс
• 1766 во — Рочев, Сметанин, Филиппов, Чупров, Самодуров.
• 1834 во — Беляев.
• 1837 во — Артеев, Ларионов, Филиппов.
Культура
Посёлокын эм культура керка[22].
Велӧдӧм
Посёлокын эм шӧр школа[23].
Нималана йӧз
Артеев Сергей Вячеславович (1978 вося косму тӧлысь 7-ӧд лун, Коми АССР-ын Изьва районса Шелляюр посёлок) — Коми Республикаса Каналан Сӧветса депутат[24].
Тӧдчана эмторъяс
Ӧтуввез
Ӧшмӧсъяс
- Жеребцов И.Л. Где ты живешь: Населенные пункты Республики Коми. Историко-демографический справочник. — Сыктывкар, 2000.
- История Коми с древнейших времен до конца XX века: В 2-х т. / Под общей редакцией А.Ф. Сметанина. — Сыктывкар, 2004.
- Республика Коми: Энциклопедия. — Сыктывкар, 1997—2000. — Т. 1—3.
- Республика Коми: Административно-территориальное деление на 1 августа 1992 г. Издание пятое. — Сыктывкар, 1992.
- Административно-территориальное и муниципальное устройство Республики Коми (на 1 августа 2006 г.). Издание шестое, официальное / ГУ «ТФИ РК». — Сыктывкар, 2006. — 278 с.
- Изьва мулӧн ин нимъяс. Топонимия Ижемского района / Сост. Е.А. Хозяинова. — Изьва: МБУК «Ижемский районный историко-краеведческий музей», 2013. ISBN 978-5-7934-0535-5.
Ыстӧдъяс
- ↑ Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов с населением 1000 человек и более по Республике Коми. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года по Республике Коми (по состоянию на 1 октября 2021 года). Шыӧдчан кадпас: 26 ӧшым тӧлысь 2022.
- ↑ https://komikyv.com/archives/3801
- ↑ А. И. Туркин. Топонимический словарь Коми АССР. Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1986.
- ↑ 1 2 3 Щельяюр.
- ↑ Щельяюр (Ижемский район).
- ↑ 1 2 Бурьян М., Шеркунов А., Эрнст Ю. Щельяюр // Республика Коми. Энциклопедия. Том III. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 2000. — С. 312.
- ↑ Населённые пункты. Щельяюр
- ↑ https://web.archive.org/web/20130929064431/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20211107083940/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20110926215253/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php.
- ↑ http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081460.
- ↑ https://rosstat.gov.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm.
- ↑ https://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
- ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
- ↑ https://web.archive.org/web/20150118213316/http://komi.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/komi/resources/090b768043529cd496ccd774665da2b8/Оценка+численности+населения+по+городским+округам,+муниципальным+районам,+поселениям+и+городским+населенным+пунктам.doc.
- ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
- ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
- ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
- ↑ http://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
- ↑ https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar.
- ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
- ↑ Щельяюрский сельский Дом культуры
- ↑ МБОУ "Щельяюрская СОШ"
- ↑ Информация о депутате Государственного Совета. Артеев Сергей Вячеславович
| Шелляюр сиктувса оланінъяс | 
|
|
|---|---|---|
|
||