Изьва (сикт)
| Сикт | |
| Ижма | |
|---|---|
| Изьва | |
 | |
| 65°00′33″ с. ш. 53°55′01″ в. д.GЯO | |
| Страна | Россия |
| РФ-са субъект | Коми Республика |
| Муниципальнӧй район | Изьва |
| Сикт овмӧдчӧмин | Изьва |
| История да география | |
| Лӧсьӧдӧма | 1567 воын |
| Час кытш | UTC+3:00 |
| Йӧз | |
| Олысь лыд | |
| Лыдпаса идентификаторъяс | |
| Пошта индекс | 169460 |
| ОКАТО код | 87204820001 |
| ОКТМО код | 87604420101 |
| ГКГН-ын номер | 0013103 |
| Мукӧдтор | |
 |
|
|
|
|
| izhma.ru | |
|
|
|
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
Изьва (рочӧн Ижма) — Коми Республикаын сикт, Изьва районса юрсикт да Изьва сикт овмӧдчӧминса шӧрсикт.
Ним артмӧм
Изьва сиктлӧн нимыс артмӧ Изьва ю нимысь. Рочӧн шуӧны Ижма[2].
География
Сикт сулалӧ Изьва ю бокын. Изьвасянь Сыктывкар юркарӧдз 600 км.
- Ывласям
Ывласямыс шӧркодь континентальнӧй, уна лымъя кузь кӧдзыд тӧв да дженьыд ыркыд гожӧм. Медся шоныд тӧлысьӧн лоӧ сора тӧлысь, сынӧдлӧн шӧркодь температураыс 14,6 °C; медся кӧдзыд тӧлысьын (тӧвшӧр тӧлысь) — −17,4 °C. Вогӧгӧрся шӧркодь енэжваыс 527 мм.[3].
- Час кытш
Изьва, кыдз и ставнас Коми Республика, меститчӧ МСК (москваса кад) час кытшын. UTC серти кадыс торъялӧ +3:00 вылӧ[4].
История
Изьва сикт — медваж коми овмӧдчанін Изьва ю вылын. Йӧзыс олӧмаӧсь Изьва вылын важӧнсянь нин: Изьва сиктсянь неылын археологъяс аддзӧмаӧсь 2 важ овмӧдчӧмин, ӧтиыс на пиысь миян эраӧдз VIII—III нэмъясся.
Изьва сиктыс артмӧма 1567-1576 воясын. Татчӧ XIX нэм помын волӧм архангельскса губернатор А. П. Энгельгардт казьтӧма аслас ветлӧм йылысь небӧгын Изьва вичкоса важ летопись: сэні висьтавсьӧма, что Изьваыс артмӧма 1567 воын (тайӧ летописьыс эз коль).
XIX нэмся мӧд гижӧд серти сиктсӧ артмӧдӧмаӧсь 1572 воын Чилимдінысь овмӧдчысьяс, но документъясӧн тайӧс абу эскӧдӧма. 1575 вося мынтысьӧмъяс небӧгын, кӧні опишитӧма улыс Печӧра да Изьва вылысь став овмӧдчӧмин да угоддьӧ, тайӧ овмӧдчӧмин йывсьыс абу казьтӧма.
Медводдза юӧръясыс сы йылысь паныдасьӧны 1576 воын: кольӧм архивнӧй документъясын казьтывсьӧ Изьваса слӧбӧда — ӧнія Изьва сикт. Сійӧс артмӧдысьясӧн вӧлӧмаӧсь комияс, кодъяс овмӧдчӧмаӧсь татчӧ Емва вылысь да вылыс Мозынысь.
Слӧбӧдаыс ӧдйӧ быдмӧма. Чилимдін бӧрын артмӧдӧм, сійӧ кутшӧмкӧ кад мысти ёна вевтыртіс сійӧс олысь лыд сертиыс. 1638 воын Изьваын артавсьӧма 37 крестьяна овмӧс, а 1646 воын — 65 нин.
Изьваса олысьяс йылысь подробнӧйджык юӧръясыс паныдасьӧны 1679 воын. Сэки Изьва слӧбӧдаын вӧлӧма 5 овмӧс вичко служитысьяслӧн, 52 крестьяна да 6 гӧль овмӧс. Изьваса олысьясыслӧн вӧлӧмаӧсь татшӧм овъяс: Сметанин, Филиппов, Истомин, Хозяинов, Терентьев, Кучкасов, Канев, Анофриев, Вокуев, Дуркин, Витязев, Артемьев, Родионов, Беляев, Загибалов, Пигалин, Поздеев, Нечаев, Кучеев да мукӧд.
Унджык олысьыс вӧлӧмаӧсь коми, но олӧмаӧсь тані и мукӧд войтырсикас йӧз. Сідз, рочьясӧн чужӧм сертиыс вӧлӧмаӧсь Константин Маркович да сылӧн племеник Федот Петрович Рочевъяс, кодъяслы сетӧмаӧсь овсӧ татчӧс олысьяс («роч» — «русский»). Герасим Ананьевич Чупров Кирилл да Проня пияныскӧд овмӧдчӧма Изьваӧ Чилимдінысь XVII нэм шӧрын. Пинегасянь Изьваӧ локтӧма крестьянин Пантелей Иванович (сылысь овсӧ абу индӧма), Сардорысь — Тимофей Матвеевич Кожевин да Лука Афанасьевич Голубков. Слӧбӧдаын овмӧдчӧма и некымын яран («выльпыртӧм самоядинъяс»).
Нӧшта 10 крестьяна овмӧс эндӧма 1655, 1661—1662 да 1678—1679 тшыг воясӧ, мый лоӧма омӧль урожайяс вӧсна, кодъяс улӧ сюрис Россияса став Войвылыс. 1661 воын изьваса олысьяс норасьӧмаӧсь, мый налӧн «няньыс оз чуж, и кувсьӧны нянь судзсьытӧм вӧсна, вердчӧны… турунӧн». 1678 воын аддзылысь юӧртӧма: «Олысьяс… тшыгла омӧльтчӧны да кувсьӧны… и татшӧм судзсьытӧмлуныс таладорын быдлаын …Изьваын, Чилимдінын и Сардор острогын». Мукӧд тыртӧммӧм овмӧс кутысь кувсьӧма, мӧдъяс пышйӧмаӧсь Изьваысь, сэтчӧ, кӧні надейтчисны мынтӧдчыны гӧльлунысь да тшыгысь: А. А. Филиппов «мунӧма тшыгысь Ыджыд Перымӧ», С. Ф. Кузьминых «кувсьӧма, а сылӧн челядь мунӧмаӧсь Сибирӧ, да сылӧн жӧ пиыс Тимошка Сардор острогын стрелечьясын», К. И. Бабиков… «тшыгла муніс Кевролаӧ (Пинега вылӧ) гӧтырыскӧд да челядьыскӧд…»
Изьваса олысьяс кӧдзӧмаӧсь рудзӧг да ид, но асланыс няньыс налы абу тырмӧма, ковмылӧма ньӧбны сійӧ куим пӧвста донысь локтысь купечьяслысь. Зэв тӧдчанаӧн татчӧс олысьяслӧн овмӧсын вӧлӧма чери кыйӧм. Сьӧмга да сьӧмга пӧк окотапырысь ньӧбӧмаӧсь волывлысь вузасьысьяс. Но торйӧн тӧдчанаӧн вӧлӧма вӧралӧм, ёнджыкасӧ звер ку вӧсна. Изьваса олысьяс кыйӧмаӧсь низьӧс, кыньӧс, сьӧдбӧжӧс, урӧс да с.в. Вӧралӧмаӧсь найӧ кыдзи Изьвавывса угоддьӧясын, сідзи и ылысджык инъясын — Печӧра вылын да Из сайын. Москваса купечьяс специальнӧ волывлісны Изьва слӧбӧдаӧ куясла. Сёрӧнджык изьваса олысьяс асьныс кутісны ветлыны ярмангаяс вылӧ Москваӧ, Петыркарӧ, Новгородӧ да мукӧд каръясӧ.
XVIII нэмсянь Изьваса олысьяс кутісны видзны кӧръясӧс, пыртісны сэтчӧ уна выльтор да кад мысти лоисны медгырысь кӧр видзысьясӧн Войвылын. 1865 вося гижӧдын висьтавсьӧ, мый Изьваын «гежӧд кӧзяинлӧн эм 500-сянь 1000-ӧдз кӧр юр». Югдінысь йӧв скӧт вайӧм бӧрын Изьва йӧз рӧдмӧдісны сы подув вылын выль пӧрӧда, да сэтшӧм лӧсьыдӧс, мый XIX нэм шӧрын весиг гижӧмаӧсь: «Некӧні Архангельск губернияын оз вӧчны сэтшӧм чӧскыд йӧв да вый, кыдзи Изьваын… кӧні позьӧ вӧчны сыръяс голландскӧйысь абу лёкджыкъясӧс».
Овмӧслӧн бура сӧвмӧмыс отсаліс содтыны Изьва слӧбӧдаса олысьяслысь лыдсӧ. XVIII нэмся II джынйӧдз сійӧ вӧлӧма дзик ӧти овмӧдчанінӧн Изьва вылын. Изьва слӧбӧда йылысь (XIX нэмсянь — Изьва сикт) гижӧмаӧсь кыдзи Архангельск губерниялӧн уна олысьясӧн медся нималана овмӧдчӧминъяс пиысь ӧти.
XIX нэм шӧрын, кыдзи гижӧ сэтчӧ волӧма ветлысь-мунысь, сиктыс артмӧма кык юкӧнысь — Вылыс помысь да Улыс помысь. Налӧн йитчанінын сулалӧма 2 вичко (нёль пельӧса площадка вылын). «Керкаяс костас — вичкояссяньыс кыкладорӧ — нюжалӧ веськыд да паськыдкодь улича, кодкӧд разнӧй нырвизьясын йитчӧны чукысьӧсь уличкостъяс. Паськыда гӧрӧм кӧдзӧм муяс кыкнанладорсянь кытшалӧны сиктсӧ, а коймӧдсяньыс — неыджыд нюр, код вылын стрӧитӧма пос, коді нуӧдӧ кос пожӧма яг дорӧ».
1838-1866 воясын вӧлӧмаӧсь изьваса кресьтяналӧн туй стрӧитан сьӧкыд мырдӧна уджлы паныд кыпӧдчӧмъяс (бунтъяс).
1820 воын Изьваын воссьӧма вичкобердса школа, кӧні бӧрынджык вӧчисны зонкаяслы сиктса училище, а 1871 воын вӧлі восьтӧма кипод уджӧ велӧдан класс. 1873 воын восьтӧма нывкаяслы училище.
Медводдза Изьва вичкоясыс вӧлӧмаӧсь пуысь, эз ӧтчыд сотчывны пӧжаръяс дырйи. Наысь ӧти, «коді бырӧдіс унджык керкасӧ да вичкосӧ», вӧлӧма 1700 воын. 1806—1828 воясын вӧлі стрӧитӧма изйысь Преображенскӧй вичко. 1862 воын сідзжӧ стрӧитӧмаӧсь выль пу вичко.
1873 воын сиктын артавсьӧма 170 овмӧс, 1842 олысь. 1887 воын сиктас вӧлӧма 2166 олысь. 1905 воын Изьваын вӧлӧма 27 овмӧс, 2746 олысь; 1918 воын — 365 овмӧс, 2400 олысь; 1927 воын — 458 овмӧс, 2195 морт (941 мужичӧй, 1251 нывбаба). 1970 во кежлӧ олысьясыслӧн лыдыс содӧма 3090 мортӧдз, 1989 во кежлӧ — 3595 мортӧдз (1760 мужичӧй, 1835 нывбаба), на пиысь 79 % коми[5].
XIX нэм помын изьваса олысьяс овмӧдчӧмаӧсь Из сайӧ (Об вылӧ), Кола кӧджӧ, кӧні овмӧдчысьясыслӧн нук-нучкаясыс и ӧні на олӧны.
1932 вося кӧч тӧлысь 26-ӧд лунӧ Изьва сиктын вӧлі кӧтыртӧма, а вӧльгым тӧлысь 2-ӧд лунӧ восьтӧма Ухта-Печораса горнӧй техникум (ӧні — Ухтаса горно-нефтянӧй техникум). Медводдза студентъясӧн вӧлі 73 морт. Медводдза директорнас вӧлі велӧдысь Михаил Григорьевич Вальков. 1933 вося моз тӧлысьын техникумсӧ вуджӧдісны Чибьюӧ[6][7].
Олысь лыд
| 1939[8] | 1959[9] | 1970[10] | 1979[11] | 1989[12] | 2002[13] |
|---|---|---|---|---|---|
| 2452 | ↗2495 | ↗3090 | ↗3253 | ↗3595 | ↗3786 |
| 2010[14] | 2021[15] | ||||
| ↘3753 | ↗3917 |
Медводдза овъяс
Терентьев, Сметанин, Филиппов, Канев, Хозяинов, Дуркин, Вокуев, Витязев, Рочев[16].
Культура
Эм «Изьваса кодзувъяс» сьылан-йӧктан котыр.
Велӧдӧм
Изьваын куим велӧдчанін: 1-4 класса велӧдчысьяслы, шӧр школа[17] да корекционнӧй велӧдчанін. Эм куим челядь видзанін. Вӧчӧны нёльӧд.
Нималана йӧз
• Филиппов Василий Ионакиевич (1924—1987) — Сӧвет кадся военноначальник, генерал-лейтенант
• Ануфриев Александр Александрович (1926—1966) — 1952 воын Гожся Олимпиада ворсӧмъяс ыргӧн медаль босьтысь.
• Семяшкин Гавриил Прокопьевич (1888—1937) — революционер, бурӧвӧй мастер, Уджвывса герой.
• Грязнова Маргарита Сергеевна (1937—2016) — нималана коми диктор, Коми АССР-са нимйӧза артист, Коми АССР-са наука да культураын нимӧдана уджалысь.
• Истомин Михаил Фёдорович (1821—1862) — коми кыв да асму туялысь, гижысь.
• Попов Владимир Александрович (1934—1995) — коми гижысь, вуджӧдчысь.
• Вокуев Леонид Михайлович (1948 во) — Коми Республикаын мортлысь инӧдъяс торъя дорйысь (2002—2007), VI созывса Коми Республикаса Каналан Сӧветса депутат (2015—2020)
Тӧдчана эмторъяс
• «Изьва» аэропорт
• Преображенньӧ вичко
• Норицин купечлӧн керка — мезонина кык судтаа пу керка (ХІХ нэм пом), тані 1918—1919 воясын меститчис партизанъяслӧн штаб.
• В. М. Поповлӧн керка (1872 во), ӧні тані метитчӧ Изьва районса историко-краеведческӧй музей.
Ӧтуввез
Ӧшмӧсъяс
• Атлас Республики Коми. — Москва, 2000.
• Жеребцов И. Л. Где ты живешь: Населенные пункты Республики Коми. Историко-демографический справочник. — Сыктывкар, 2000.
• История Коми с древнейших времен до конца XX века: В 2-х т. / Под общей редакцией А. Ф. Сметанина. — Сыктывкар, 2004.
• Республика Коми: Административно-территориальное деление на 1 августа 1992 г. Издание пятое. — Сыктывкар, 1992.
• Республика Коми: Энциклопедия. — Сыктывкар, 1997—2000. — Т. 1—3.
• Административно-территориальное и муниципальное устройство Республики Коми (на 1 августа 2006 г.). Издание шестое, официальное / ГУ «ТФИ РК». — Сыктывкар, 2006. — 278 с.
• Изьва мулӧн ин нимъяс. Топонимия Ижемского района / Сост. Е. А. Хозяинова. — Изьва: МБУК «Ижемский районный историко-краеведческий музей», 2013. ISBN 978-5-7934-0535-5.
Ыстӧдъяс
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ А. И. Туркин. Топонимический словарь Коми АССР. Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1986.
- ↑ Схема территориального планирования муниципального образования муниципального района "Ижемский" (недоступная ссылка — история). Федеральная государственная информационная система территориального планирования (ФГИС ТП).
- ↑ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5 (3 лӧддза-номъя тӧлысь 2011).
- ↑ Населённые пункты. Ижма
- ↑ 26 сентября 1932 года организован Ухто-Печорский горный техникум
- ↑ 2 ноября 1932 года в с. Ижма открыт горный техникум (ныне Ухтинский горно-нефтяной техникум)
- ↑ https://web.archive.org/web/20141217133448/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_pop_39_4.php.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg3.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20140303191406/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg3.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20140110125030/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg3.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20131001061116/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg3.php.
- ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-05.pdf.
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
- ↑ Жеребцов И., Бурьян М., Хатанзейский Н. Ижма // Республика Коми. Энциклопедия. Том I. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1997. — С. 16—17.
- ↑ МБОУ «Ижемская СОШ»
| Изьва сиктувса оланінъяс | 
|
|
|---|---|---|
|
||