Урал кывъяс

Урал кывъяс
Таксон	семья
Ареал	Россия, Финляндия, Эстония, Венгрия, Норвегия, Швеция.
Сикасалӧм
Категория	Евразияса кывъяс
Урал кывъяс
Состав
Самодий кывъяс, Финн-йӧгра кывъяс
Торъялан кад	миян эраӧдз 4-ӧд сюрсво заводитчӧм
Кыв чукӧрлӧн кодъяс
ISO 639-2	—
ISO 639-5	urj

Урал кывъяс (рочӧн Уральские языки) — кыв семья, кытчӧ пырӧ кык рӧдвуж чукӧр — финн-йӧгра кывъяс и самодий кывъяс.

Финн-йӧгра да самодий кывъяслысь рӧдвужлунсӧ докажитіс Сетяля Эмиль Нестор — вӧлі вӧчӧма кывкӧртӧд сы йылысь, мый важӧн вӧлі урал кыв-подув, кытысь артмисны финн-йӧгра да самодий кывъяс. «Урал кывъяс» ним вылӧ видзӧдтӧг финн-йӧгра да самодий кывъяс велӧдӧны да описывайтӧны тшӧкыда торйӧн; паськыдджык «уралистика» терминкӧд орччӧн водзӧ олӧ «финно-угроведение» нима лингвистика юкӧн, коді велӧдӧ финн-йӧгра кывъяс.

Праурал кыв

Унджык уралистыс чайтӧны, мый урал кыв-подув (либӧ мӧд термин, вужкыв) вӧлі паськалӧма паськыд да этша йӧза регионын, мый дзоньнас вӧлі Лунвыв Урал гӧгӧрын.

Ӧнія урал кывъясысь тырмымӧн зумыда бӧр лӧсьӧдӧма ставнас 150 гӧгӧр ӧтувъя кыввуж, кодъяс вӧлӧмаӧсь подув кывйын. Урал кывъя ӧтувыс заводитіс разавны, тыдалӧ, 6 сюрс во сайын, эз сёрӧнджык.

Урал войтыръяслӧн мифологияын эм Мирӧвӧй ю (Тобол — Иртыш — Обь), коді визувтӧ лунвывсянь войвылӧ, та вӧсна эм став подув чайтны, мый праурал войтырлӧн чужан муыс куйлӧ Войвыв океанлӧн ковтысын. Владимир Напольскихлӧн видзӧдлас серти, сійӧс колӧ корсьны Иртыш да Обь юяс костын, лунвылынджык, кытчӧ урал войтырлӧн пӧль-пӧчьяс локтісны, вермас лоны, Азияса асыв-войвыв регионъясысь (гашкӧ, Ляохэ ю ковтысысь, сэні олысь неолит кадся йӧзлӧн генетикаын N (Y-ДНК) гаплогруппалӧн ыджыд пайыс, а тайӧ зэв лӧсялӧ, лоӧ типичнӧйӧн урал войтырлы)).

Сикасалӧм

Лексикостатистическӧй мыччӧдъяс серти сикасалӧм: Урал кывъяс Самодий кывъяс Финн-йӧгра кывъяс Манси кыв Финн-перым кывъяс Ханты кыв Финн-перым кывъяс Перым кывъяс Волгабердса фин кывъяс Мари кыв Суоми-саами кывъяс Саами кыв Финн-мордва кывъяс Мордва кывъяс Суоми кыв и сэтчӧ пырысьяс

Фонология мыччӧдъяс серти сикасалӧм: Финн-йӧгра кывъяс Саами-суоми кывъяс Саами кывъяс Суоми кывъяс Асыввыв финн-йӧгра Мордва кывъяс (нимтӧм) Мари кыв Перым-йӧгра кывъяс Перым кывъяс Йӧгра кывъяс Маддяр кыв Ханты кыв Манси кыв

Компьютернӧй моделирование серти сикасалӧм: Урал кывъяс (разалісны 5300 во сайын самодий кывъяс торйӧдчӧмӧн) Самодий кывъяс Селькуп кыв Тундраса яран кыв Финн-йӧгра кывъяс (3900 YBP) Йöгра кывъяс (3300 YBP) Маддяр кыв Обдорса йӧгра кывъяс (1900 YBP) Войвыв манси кыв Асыввыв ханты кыв Финн-перым кывъяс (3700 YBP) Перым кывъяс Удмурт кыв Коми кыв Волгабердса фин кывъяс (3200 YBP) Видзвыв мари кыв (нимтӧм) (2900 YBP) Эрзя кыв Суоми-саами Саами кывъяс (800 YBP) Колтта саами (нимтӧм) (450 YBP) Войвыв саами кыв Уме саами Фин кывъяс (1200 YBP) (нимтӧм) Эст кыв Лив кыв (нимтӧм) Суоми кыв (нимтӧм) (800 YBP) Карел кыв Вепс кыв

Финн-йӧгра кывъяс юксьӧны татшӧм чукӧръяс вылӧ:
• Балтикабердса фин кывъяс — суоми кыв, ижора кыв, карел кыв и вепс кыв, найӧ артмӧдӧны войвыв вож; эст кыв, водь кыв, лив кыв артмӧдӧны лунвыв вож;
• Саами кывъяс — кыв чукӧр, мый вылын сёрнитӧны саами;
• Мордва кывъясӧ пырӧны мокша кыв да эрзя кыв;
• мари кывлӧн эм видзвыв мари кыв, асыввыв мари кыв, рытыв-войвыв мари кыв да керӧсвывса мари кыв;
• Перым кывъясӧ пырӧны удмурт кыв, коми кыв, перым коми кыв и ёдзва коми кыв;
• Йöгра кывъяс — ханты кыв, манси кыв да маддяр кыв.

Самодий кывъяс традиция серти юксьӧны кык чукӧр вылӧ:
• войвыв — яран кыв, нганасан кыв, энец кыв;
• лунвыв — селькуп кыв да бырӧм камасин кыв, матор кыв, сойот кыв, тайги кыв, карагас кыв, койбал кыв.

Ӧткымын туялысь лыддьӧны, мый лунвыв группаса кывъяс лоӧны урал кывъяслӧн асшӧр вожъясӧн. Бырӧм кывъяслӧн да войтыръяслӧн олӧм йылысь тӧдса XVIII нэмся да мыйтакӧ XIX нэм заводитчигӧн гижӧдъясысь. Саяно-самодийскӧй кывъяс бырисны сы вӧсна, мый наӧн сёрнитысьяс вуджисны тюрк, монгол либӧ роч кывъяс вылӧ.

Рӧдвужлун

Урал да юкагир кывъяс паськалӧм карта

Урал кывъяс котырлӧн гырысьджык генетическӧй ӧтувъясӧ пырӧм йылысь эмӧсь разнӧй гипотезаяс, кодъяс пиысь ни ӧтиӧс абу признайтӧмаӧсь урал кывъяс кузя специалистъяс. Ностратическӧй гипотеза серти, урал кыв семья, мукӧд кывъя семьяяскӧд да макросемьяяскӧд ӧттшӧтш, пырӧ ыджыдджык ӧтувӧ — ностратическӧй макросемьяӧ, та дырйи матыстчӧ сэні юкагир кывъяскӧд, артмӧдӧ уральско-юкагирскӧй котыр. Тайӧ позициясӧ критикуйтісны разнӧй специалистъяс, сійӧ зэв вензяна, и сылысь кывкӧртӧдъяссӧ оз примитны уна компаративист, кодъяс ностратическӧй кывъяслысь теориясӧ лыддьӧны либӧ тырвыйӧ абу збыльӧн, либӧ прӧстӧ абу тырвыйӧ эсканаӧн. 1950-ӧд вояс шӧрӧдз кымын вӧлі популярнӧй урало-алтайскӧй гипотеза, коді ӧтувтіс ӧти макросемьяӧ урал да алтай кывъяс, но ӧнія кадӧ сійӧс оз поддерживайтны рытыввывса лингвистъяс. Урал семьякӧд матыстлісны сідзжӧ эскимос-алеут кывъяс. Эм урал-сибир кывъяс теория, мый ӧтувтӧ урал, юкагир и эскимос-алеут кывъяс.

Типология

Типология боксянь ураль кывъяс абу ӧткодьӧсь. Вермас лоны, урал вужкывйыс та боксянь вӧлі ӧткодьджык. Ыджыд типологическӧй унапӧлӧслуныс, мый петкӧдчӧ разнӧй тшупӧдъясын, гӧгӧрвосьӧ сыӧн, мый урал кывъяс паськалӧмаӧсь ыджыд мутасын, найӧ дыр кад чӧж олӧны торйӧн да на вылӧ мыйтакӧ тӧдчӧны мукӧд кывъяс. Перым, об-йӧгра, и волгабердса кывъяс лоӧны агглютинативнӧй кывъясӧн, а балтикабердса фин, самодий да торъя нин саами кывъясын эмӧсь тӧдчана флексия элементъяс.

Фонетика

Сингармонизм суоми кывйын

Перым кывъясын согласнӧй шы лыдыс воӧ 26-ӧдз, мадьяр кывйын —их 25, а суоми кывйын — сӧмын 13. Уна сикас помка вӧсна суоми кывйын согласнӧй шы лыдыс ичӧтмис урал вукыв серти. Тӧдчанаторйӧн лоӧ сідзжӧ кузь да дженьыд согласнӧйяс, орфографическӧя петкӧдчӧ кык шыпасӧн (a ~ aa, ö ~ öö), а мадьяр кывйын — акут либӧ кыка акут пасӧн (a ~ á, ö ~ ő). Суоми кывйын 16 гласнӧй шы, а мадьяр — 14. Суоми да эст кывъясын эмӧсь дифтонгъяс.

Урал кывъясын абу ӧткодь личкӧмыс (ударениеыс). Ӧтилаын сійӧ усьӧ медводдза слог вылӧ (коми, мадьяр), мукӧдлаын разнӧй слог вылӧ вермӧ усьны (яран, перым коми, мари); удмурт кывйын сійӧ усьӧ боръя слог вылӧ.

Некымын урал кывйын кольӧма сингармонизм (шуам, суоми, мадьяр, мари кывъяс); мукӧд кывъясын сійӧ дзикодз бырӧма — шуам, перым кывъясын. Сингармонизм вылӧ видлӧг мадьяр кывйысь: olvasok «лыддя», nézek «видзӧда», főzök «дасьта».

Морфология

Ханты кывлӧн шӧр обскӧй сёрнисикасын 3 вежлӧг, а мадьяр кывйын 20 сайӧ вежлӧг. Абу грамматическӧй рӧд. Уна урал кывйын соссьӧм петкӧдчӧ соссяна кадакыв формаясӧн, но эст да йӧгра кывъясын тайӧ явлениеыс бырӧма. Куим юкӧна колян кад системаа (прӧстӧй кольӧм кад, перфект да плюсквамперфект) кывъяскӧд тшӧтш паныдасьлӧны ӧти колян када кывъяс да сёрнисикасъяс. Типологическӧя ӧткодь чертаясыс мукӧддырйи вермасны артмыны разнӧя — шуам, самодий, об-йӧгра да мордва кывъясын объектнӧй спряжение формаяс.

Синтаксис

Урал кывъясын торъя нин тӧдчанаӧсь синтаксис юкӧнын торъялӧмъясыс. Самодий, об-йӧгра кывъяслӧн (мыйтакӧ сідзжӧ удмурт да мари кывъяслӧн) синтаксисыс матын алтай кывъяс синтаксислань, а балтикабердса фин, саами да мордва кывъяслысь синтаксиссӧ позьӧ шуны индоевропейскӧй сикасаӧн.

Кыввор

Урал кывъяс вылӧ пыр ёна тӧдчисны мӧд кывъяс, и тайо тыдалӧ кывворын да грамматикаын. Шуам, мадьяр кывйын кывворсьыс 20 % славян кывъясысь пырӧм кывъяс (видлӧг, kulcs «ключ», macska «кань», pelenka «пеленча», szilva «слива»), 9 % — тюрк кывъяс (gyümölcs «фрукт»). Но колӧ пасйыны, мый интернационализмъяс пыдди лӧсьӧдӧны ас кывъяс: számítógép «компьютер», labdarúgás «футбол» (но: futballozni «футболасьны»), jégkorong «хоккей». Интереснӧ, мый суоми кывйын эм ас тӧлысь нимъяс (видлӧг, tammikuu «тӧвшӧр тӧлысь», helmikuu «урасьӧм тӧлысь») (кыдз и коми кывйын), а мадьяр да эст кывйын найӧс босьтӧмаӧсь латин кывйысь (január, jaanuar «тӧвшӧр тӧлысь», венг. február, эст veebruar «урасьӧм тӧлысь»).

Россия Федерацияын урал кывъяс вылӧ ёна тӧдчӧ роч кыв. Шуам, мари кывйын зэв уна булгар, роч да тотар заимствование.

Гижӧд

Вонярцвашхедь карӧ (Венгрия) пыригӧн туйвывса пас, гижӧма рунаясӧн

Медводдза гижӧда пасйӧдсӧ мадьяр кыв вылын лӧсьӧдӧма латин шыпасъясӧн 1192—1195 вояс гӧгӧр («Гу дорын проповедь да молитва»), таӧдз мадьяръяс вӧдитчисны руна гижӧдӧн; карел кыв вылын кык дженьыдик гижӧд Новгородса сюмӧд грамотаяс вылын (292 №-а сюмӧд грамота) вӧлі гижӧма ХIII нэм заводитчигӧн; важ коми кыв вылын медводдза пасйӧдъяссӧ гижӧма ХIV нэмын (абур алфавитӧн); медся важ суоми да эст пасйӧдъясыс XVІ нэмын. Мукӧд финн-йӧгра войтырлӧн гижӧд паметникъясыс XVII нэм помсянь да XVIII нэм заводитчӧмсянь. Ӧнія урал войтырлӧн гижанногыс сӧвмӧма абу ӧткодя. Важся литературнӧй традицияа кывъяскӧд (мадьяр, суоми, эст, коми) орччӧн эмӧсь омӧля сӧвмӧм гижӧда кывъяс (яран, ханты, манси) да сэтшӧмъяс, кодъяслӧн гижӧдъясыс сӧвмӧны на (водь, ижора да мукӧд).

Урал кывъяслӧн гижанногыс тэчӧма фонетическӧй принцип серти, мӧд ногӧн кӧ, шыпасъясыс да наӧн петкӧдлан шыясыс пӧшти пыр ӧткодьӧсь (тайӧ инмӧ и ди- да триграфъяслы, кыдзи мадьяр гижӧдын)).

Пасйӧдъяс

Литература

Роч кыв вылын:

• Напольских В. В. Введение в историческую уралистику (рус.). — Ижевск, 1997.
• Напольских В. В. Древнейшие этапы происхождения народов уральской языковой семьи: данные мифологической реконструкции (рус.). — Москва, 1991.
• Основы финно-угорского языкознания (рус.). — Москва, 1974—1976. — Т. 1—3.
• Серебренников Б. А. Уральские языки (рус.) // Лингвистический энциклопедический словарь. — Москва: СЭ, 1990. — С. 537—538.
• Хайду П. Уральские языки и народы (рус.) / Пер. с венг.. — Москва, 1985.
• Хелимский Е.А. Компаративистика, уралистика. Лекции и статьи (рус.). — Москва, 2000.
• Бурлак С. А., Старостин С. А. Сравнительно-историческое языкознание (рус.). — Москва: Академия, 2005. — 432 с. — ISBN 5-7695-1445-0.
• Народы степной Евразии в древности // История татар с древнейших времён в семи томах (рус.) / ред. С. Г. Кляшторный. — Казань, 2002. — Т. 1.
• Напольских В. В. «Не любопытства ради, а познания для…» К 75-летию Юрия Борисовича Симченко // Миф о нырянии за землёй (А812) в Северной Евразии и Северной Америке: двадцать лет спустя (рус.) / ред. Н. А. Дубова, Ю. А. Квашнин. — Москва, 2011. — Т. 1.
• Нерознак В. П. Праязык: реконструкт или реальность? // Сравнительно-историческое изучение языков разных семей : Теория лингвистической реконструкции (рус.) / Отв. ред. Н. З. Гаджиева. — Москва: Наука, 1988. — ISBN 5-02-010869-3.
• Баскаков Н. А. Алтайская семья языков и её изучение (рус.). — Москва: Наука, 1981.

Мукӧд кыв вылын:

• Collinder B. Survey of the Uralic languages (англ.). — 2 ed.. — Stockholm, 1957.
• Deczy G. Einfuhrung in die finnisch-ugrische Sprachwissenschaft (нем.). — Wiesbaden, 1965.
• Hajdu P. Finnugor nepek es nyelvek. — Budapest, 1962.
• Hajdu P. Bevezetes az urali nyelvtudumanyba. — Budapest, 1966.
• Marcantonio, Angela. The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics. Publications of the Philological Society, 35 (англ.). — Oxford — Boston: Blackwell, 2002.
• Adondolo Daniel M. The Uralic languages (англ.). — Routledge, 1990.
• Janhunen, Juha. Uralic languages // The International Encyclopedia of Linguistics (англ.). — New York: Oxford University Press, 1992. — Vol. 4. — (в сборнике: Bright, W. (ed.)).

Ыстӧгъяс

• Blažek, Václav. Uralic Migrations: The Linguistic Evidence (англ.).
• Напольских В. В. Предыстория народов уральской языковой семьи  (рус.). Архивируйтӧма 20110808110436.
• George Starostin. Nostratic (англ.). Oxford Bibliographies. Oxford University Press (29 йирым тӧлысь 2013). doi:10.1093/OBO/9780199772810-0156. — «Nevertheless, this evidence is also regarded by many specialists as insufficient to satisfy the criteria generally required for demonstrating genetic relationship, and the theory remains highly controversial among mainstream historical linguists, who tend to view it as, at worst, completely invalid or, at best, inconclusive.» Архивируйтӧма 13 кӧч тӧлысь 2015.