Коми литературалӧн история
Коми литература - коми гижысьяслӧн вӧчӧм.
Важ коми гижӧд
Коми серпаса литература коми-зыряналӧн сӧвмис перым коми, удмурт, мари да мордва литератураясысь. Подувнас сылы лои 1472-ӧд воын на чужӧм (важ коми анбур лӧсьӧдысьӧн да текстъяс вуджӧдчысьӧн вӧлі фольклор да коми вылӧ вуджӧдӧмъяс.
Коми литература ХІХ нэм воддза джынйын
Гижан традиция нэмъяс чӧж видзисны эз сӧмын вичкоясын, тшӧтш и велӧдчӧм йӧз. Сідз важ крестлы эскысьяс унаӧн гижлӧмаӧсь да выль пӧв гижлӧмаӧсь небӧгъяс вичкоӧн мырдӧн вужйӧдӧм роч подув вылын. XIX нэмын коми кыв вылын эз вӧв да и эз вермы лоны ни ӧти газет-журнал.
История туялысьяс пиысь унаӧн зільӧны петкӧдлыны Коми муӧс ылі пемыд пельӧсӧн, кӧні йӧзыс олӧны сьӧдас. Збыльвылас жӧ важ Выль кӧсйысьӧм, а Матфей серти бур юӧр петліс торъя небӧгӧн роча-комиа кывкуд. Сэтчӧ пыртӧма 70 000 кыв да медпаськыда петкӧдлӧма кывворсӧ. Тайӧ нин висьталӧ, мый коми (зыряна) юркарын, кыдзи сэки нимтылӧмаӧсь Сыктывдінсӧ, велӧдчӧм йӧз кылісны асьнысӧ ас му вылын ас войтырӧн.
Коми литература ХІХ нэм шӧрын
Буретш XIX нэм шӧрӧдз Сыктывдін карын зілис медводдза коми поэтъяслӧн котыр, кӧні нималісны кывбуралысьяс: Пётр Клочков (1831–1853), Василий Куратов (1820–1862), Георгий Лыткин (Ёгуш) (1835–1907), Пётр Распутин (1820–1901), Иван Куратов (1839–1857). Вӧліны кӧнкӧ и мукӧд гижысь, но налӧн нимныс абу тӧдса. Коми литература, торйӧн нин кывбуръяс, тӧдісны коми крестьяна. Та йылысь висьталӧ сійӧ, мый медводдза поэтъяслӧн некымын кывбур подув вылын лӧсьӧдӧма йӧзкостса сьыланкывъяс.
Ас бӧрас медуна колис коми литературалы подув пуктысь Иван Алексеевич Куратов. Сылӧн творчествоын тыдовтчӧ коми мортлӧн збыльвывса олӧм-вылӧмыс бур вылӧ ыштӧмӧн петкӧдлӧма сылысь вӧралӧм-кыйсьӧмсӧ, му вӧдитӧмсӧ, сьӧлӧмкылӧмсӧ, а сідзжӧ ас войтыр йылысь мӧвпалӧмсӧ. И.А. Куратов гижліс уна тема вылӧ, лӧсьӧдіс медводдза коми поэмаяс, кодъяс дзоньнас миянӧдз эз воны, босьтчис гижны проза. Сылӧн кывйыс стилистика боксянь вӧлі некодкӧд ӧткодявны позьтӧм. Гижысь аслас уджъясас ёна мыджсис воддза поэтъяс да фольклор вылӧ. Тырвыйӧ лои восьтӧма кывбур гижысьӧс, ставнас йӧзӧдӧма сылысь гижӧдъяссӧ XX нэмся 20–30 воясӧ.
Революция водзвывса литература
Сергей Максимов (1831–1901), Каллистрат Жаков да мукӧд.
Каллистрат Фалалеевич Жаковӧс (Суоми войтырлӧн «Калевала» эпос вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ лӧсьӧдіс «Биармия» литература эпос, кӧні аслыснога восьтіс коми войтырлысь важ историясӧ. Нэмъяс вуджасас Рочмуын паськыда нималысь К.Ф. Жаковӧс XX нэмся 30-ӧд вояссянь дугдісны йӧзӧдны, сійӧс эз позь лыддьыны. И сӧмын нэм помас К.Ф. Жаковӧс лоис тырвыйӧ восьтӧма.
Коми литература мӧдысь ӧддзис Медводдза роч революция ыпнитӧм бӧрын. Велӧдан семинарияясын да институтъясын чужӧны выль коми поэтъяс. Босьтчӧны кывбур гижны Василий Лыткин (Илля Вась), Афанасий Маегов (Варыш) (1893—1942), Алексей Чеусов (Гӧрд Ӧльӧш) (1882—1940), Михаил Лебедев (Юсь) (1877—1951), Дмитрий Попов да мукӧд. Но татшӧм водзмӧстчӧмын налы некод эз отсав, а позянлун йӧзӧдчыны аслыныс эз вӧв, та вӧсна найӧ паськыда сэки эз нимавны.
Сӧвет кадся коми литература чужӧм
Йирым революция да большевикъясӧн власьт босьтӧм вужвыйӧн бергӧдіс коми литературалысь сӧвманногсӧ. Олӧмыс канмуын вежсис, шӧр да меставывса веськӧдлысьяслӧн коми войтыр дорӧ видзӧдласыс ёна бурмис. Коми литературалӧн сӧвмӧмыс, сэкся ног кӧ, лоис медыджыд могӧн. Коми литература быттьӧ бордъясис. Коми газет-журнал восьтӧмӧн пондісны лыддьыны да тӧдны кывбур да драма гижӧм, босьтчисны лӧсьӧдны сідзжӧ серпаскывъяс да висьтъяс. Революция да гражданскӧй кось петкӧдчис коми поэтъяслы коми войтырлӧн йӧзкостса сьыланкыв.
Коми литератураын мӧд кӧлена
Но сэк жӧ, канмулӧн да ютырлӧн тӧждысьӧмыс ӧттшӧтш вермис и ёна дзугны серпаса литературалысь олӧмсӧ сы вӧсна, мый вылын пукалысьяс серти гижны позис сӧмын сы йылысь, мый йылысь колӧ. 20-ӧд воясӧ татшӧм «колӧмыс» вӧлі омӧлиник на, но бӧрас, 30-ӧд воясӧ, сійӧ ёна чорзис. Буретш 30-ӧд воясӧ гижысьяс ёнджыкасӧ вуджисны проза вылӧ, йӧзӧдісны медводдза повесьт, а сэсся, 30–40-ӧд воясӧ, петіс «Алӧй лента» медводдза коми роман. 30-ӧд воясӧ литератураӧ пырисны татшӧм нимъяс, кыдзи Василий Юхнин (Луздор Вась) (1907–1960), Павел Доронин (1904–1967), Яков Рочев (Митрук Як) (1909–1977), Геннадий Фёдоров (1909–1991), Иван Изъюров (Изъюр Иван) (1910–1995), Ананий Размыслов (1915–1943), Владимир Латкин (1907–1942), Серафим Попов (1913–2003).
Комынӧд вося мыжтӧм мыжалӧм да поэмаяс, пьесаяс, повесьт-романъяс.
Сёр сӧвет кадӧ коми литературалӧн сӧвмӧм
50-ӧд вояс помын олӧм бурмыштӧмыс пӧльыштіс выль тӧвруӧн коми литературалӧн быд сикасӧ. Тшӧтш и ютырлӧн небзьыштӧм веськӧдлӧмыс ӧддзӧдіс уджсӧ нималана гижысьяслысь да гижны выльӧн босьтчысьяслысь. Буретш 50-ӧд вояс помсянь — 60-ӧд вояс заводитчигӧн пондісны паськыда нимавны прозаикъяс Геннадий Юшков (1932—2009), Иван Торопов (1928—2011), Владимир Безносиков (1928–2008), Егор Рочев (1937—2012), Нина Куратова (1930), Пётр Шахов (1928–2004), поэтъяс Альберт Ванеев (1933–2001), Владимир Попов (1934–1995), Владимир Тимин (1937), Виктор Напалков (1938) да мукӧд. Тайӧ каднас гижысьяс пондісны вӧдитчыны сӧдз мича коми кывйӧн. Сиктысь петӧмаяс босьтчисны кыпӧдны сиктса йӧзлысь збыльвывса война кадся да война бӧрся олӧмсӧ. Водзӧ сӧвмис поэзия, драматургия, челядьлы гижӧм.
70–80-ӧд воясӧ литератураӧ пырӧны томджык гижысьяс: прозаын — Михаил Елькин (1958) да мукӧд.
Сӧвет кад бӧрся литература
Сӧвет кад бӧрся коми литература нуӧдӧ важ визьсӧ, а 80-ӧд вояс помын – 90-ӧд вояс заводитчигас пыртӧ и мыйкӧ выльӧс. Коммунист ютыр бырӧммысьт позис гижны кӧть мый йылысь. «Чужисны» историякӧд йитчӧм выль повесьтъяс да романъяс, кӧні воддза олӧмсӧ петкӧдлӧма лӧсьӧдлытӧг да баситтӧг, да кодӧс гижӧма фольклор подув вылын. Ёна сӧвмис лирика поэзия. Выль нимъяс лоисны кывбур гижӧмын, мукӧд литература сикасын найӧ пӧшти эз вӧвны. Бӧръя дас вонас литератураӧ выльторъяс пыртӧмкӧд эм и падмӧм. Сідз виччысьтӧг усисны «Войвыв кодзув» литература журналлӧн (70-ӧд воясся 7000 сюрссянь 2007 вося 1000 ӧткодьторӧдз) да йӧзӧдӧм небӧглӧн лэдзан лыдыс. Оръясисны республикаса книга вузалан йитӧдъяс, сиктъясын пӧдласисны небӧг вузасян лавкаяс, кӧні позис ньӧбны Коми небӧг лэдзанінысь книгаяс. Коми гижысьясӧс кутісны этша лыддьыны, гежӧда на йылысь сёрнитны, сы вӧсна мый ӧнія «сӧмын сьӧм вӧчан кадӧ», литературалы эз кут отсавны республикаса власьт, а гижысьӧс пыдди пуктӧмыс усис. Тӧдчымӧн омӧля пондіс сӧвмыны коми проза, торйӧн нин ыджыд гижӧд, пӧшти абу документ подула проза. Олӧмсӧ лёкмӧдӧ тшӧтш и сӧвет власьт бӧрын вошӧм литература критика. Ставнас кӧ видзӧдлыны, ӧнія нэмся коми литература корсьӧ аслыс водзӧ сӧвман туйяс.
Ӧшмӧсъяс
- Коми войтыр: культура да история йылысь дженьыд серпаскывъяс. Сыктывкар, 2008. ISBN 978-963-9876-02-6.