Коми йӧз

Рецензируйтӧм гижӧд

Рецензент: Гагиева Анна Капитоновна

Видлалӧм гижӧд

Коми
Ӧнія асним	комиӧн коми йӧз, коми войтыр, комияс
Лыд	350 000
Овмӧдчӧм	Россия: 143 516 (2021 во), 228 235 (2010 во), 293 406 (2002 во) •  Коми Республика:   202 348 (2010 во), 256 464 (2002 во) •  Ямал-Яран асвеськӧдлан кытш:   5141 (2010 во), 6177 (2002 во) •  Яран асвеськӧдлан кытш:   3623 (2010 во), 4510 (2002 во) •  Ханты-Манси асвеськӧдлан кытш — Йӧграму:   2364 (2010 во), 3081 (2002 во) •  Мурманск обласьт:   1649 (2010 во), 2177 (2002 во) •  Санкт-Петербург:   1072 (2010 во),  1455 (2002 во) •  Тюмень обласьт (Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытш — Йӧграму да Ямал-Яран асвеськӧдлан кытш лыддьытӧг):    964 (2010 во),  1 297 (2002 во) (Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытш — Йӧграму да Ямал-Яран асвеськӧдлан кытш тшӧтш лыддьӧмӧн: 8469, 2010 во; 10555, 2002 во) •  Кардор обласьт (Яран асвеськӧдлан кытш лыддьытӧг):    960 (2010 во), 1235 (2002 во) (Яран асвеськӧдлан кытш лыддьӧмӧн: 4583, 2010 во; 5745, 2002 во) •  Москва:    565 (2010 во),   734 (2002 во) •  Москва обласьт:    541 (2010 во),   708 (2002 во) •  Краснодар край:    502 (2010 во),   684 (2002 во) •  Ленинград обласьт:    456 (2010 во),   669 (2002 во) •  Свердловск обласьт:    445 (2010 во),   629 (2002 во) •  Омск обласьт:    403 (2010 во),   708 (2002 во) •  Перым край:    356 (2010 во),  1 181 (2002 во) •  Вӧлӧгда обласьт:    295 (2010 во),   367 (2002 во) •  Нижегородскӧй обласьт:    258 (2010 во),   532 (2002 во) •  Иваново обласьт:    267 (2010 во),   191 (2002 во) •  Карелия:    182 (2010 во),   282 (2002 во) •  Новгород обласьт:   123 (2010 во),   150 (2002 во) •  Украина: 1545 (2001 во) •  Латвия: 194 (оценка 2023) •  Эстония: 89 (перепись 2021)
Кыв	коми, роч
Эскӧм	православие (водзджык вӧлі тшӧтш ас эскӧм), старообрядчество, ас эскӧм
Раса	европеоид расалӧн асыв-балтика сикас
Пырӧ	финн-йӧгра войтыр
Рӧдвуж войтыр	перым комияс, ёдзва комияс, удмуртъяс
Артмӧм	пермяна, заволочскӧй чудь, печора (племя)
Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа

Традиционнӧй паськӧма зыряна да вотякъяс. 1862 во

Коми йӧз (сідзжӧ комияс, коми войтыр) (рочӧн коми) — тайӧ финн-йӧгра войтыр, ыджыд этнос чукӧр, Коми Республикаын вужвойтыр.

Медся матыс рӧдвуж войтырӧн лоасны перым комияс, ёдзва комияс да удмуртъяс. Тайӧ войтыръясыс зэв матынӧсь ас костаныс.

Этноним

Эм некымын версия коми этноним артмӧм серти. Медся ёна паськалӧма кык версия:
• Кама ю нимысь, та вӧсна коми морт кывтэчаслӧн вежӧртасыс лоас «Кама ю дорын олысь»;
• этнонимсӧ орччӧдӧны венг. hím, вӧгул хум да мукӧд финн-йӧгра кывъяскӧд «айлов, морт» вежӧртасын. Уна войтыр нимтӧ асьсӧ «айлов, морт» номинация серти, та вӧсна коми лоис *kо̰m- кывйысь, мый вежӧртӧ "ас войтырса морт".

Коми нимыс лоӧ автонимӧн, а пермякъяс да зыряна — тайӧ роч экзоним. Кыкнан экзонимыс сюрисны важ роч кывйӧ балтикабердса фин (важъя вепс) ӧшмӧсысь да петкӧдлісны перым кывъя йӧзӧс вепсъяс дорӧ ин серти:
• зырь, зырянин ← syrjä «суйӧр»;
• пермь, пермяк ← perä maa «бӧръя му».

Зыряна ним сырьяне, серьяне формаын медводдзаысь паныдасьлӧ вежа Перымса Степанлӧн (XV нэм) житиеын, а 1570-ӧд воясын «зырянин» экзонимнас дзикӧдз кутісны нимтыны комиясӧс, тайӧ нимыс медводдзаысь паныдасьлӧ тӧдса летописьяс пӧвстысь медся важ «Повесть временных лет» (XII нэм заводитчӧм) водзкывйын .

Лыд

Рочмуын комияслӧн овмӧдчан карта

2021 воын Рочмуын пасйӧма 143 516 (2010 воын оліс 228 сюрс, а 2002 воын вӧлі 293 406 морт).
Унджык комиыс (202,3 сюрс морт (2010 во), 256,5 сюрс (2002 во) олӧ Коми Республикаын, кӧні лыд серти найӧ артмӧдӧны 23,7 % став олысьысь (65,1 % гӧгӧр(556 сюрс) — рочьяс). Комияс ёнджыка олӧны сиктъясын.

Коми неыджыд анклавъясӧн олӧны Кардор, Мурманск, Киров, Омск да мукӧд обласьтын.

Комияслӧн да перым комияслӧн овмӧдчӧм

Этногенез да история

Медводдзаысь важ коми йӧзӧс туялысьяс пасйӧмаӧсь миян эраӧдз II нэмын Ока да Кама юяс Волгаӧ усянінын. Бӧрынджык важ коми йӧз мӧдӧдчисны войвылӧ.
Палеолит кадӧ (зэв важ из нэмӧ) Коми муӧ овмӧдчӧмаӧсь медводдза йӧз.Важ йӧз ӧти местаын овлӧмаӧсь-сулӧлӧмаӧсь зэв дыр. Печӧра ю бокысь археологъяс аддзисны кыйсьысь-вӧралысьяслысь Бызовая нима оланін. Сэтчӧ важ йӧз волӧмаӧсь 30 сюрс во сайын нин. Печора ю дорысь жӧ аддзисны и Ош (Медвежъя) изъя горс, кытчӧ йӧз овмӧдчылӧмаӧсь 20 сюрс во сайын. Мамонт Куръя нима оланінысь (ӧнія Инта районӧ пырысь ин) археологъяс аддзисны мамонтлысь кузь водзир (бивень), кӧні эм аслыспӧлӧс гижӧд, пасъяс.
Мезолит кад (шӧр из нэм) кадся важ йӧзлысь оланінъяс тӧдмалӧма Печӧра да Эжва юяс бокысь. Коми му пасьтала талун аддзӧма 100 татшӧм оланін. На пиысь медся тӧдчана Княжпогост районӧ пырысь Синдор грезд дорын.
Неолит кадӧ (выль из нэмӧ) важ комияс вӧчисны ыджыд воськов: чери кыйӧм да вӧралӧм, печкӧ да дора кыӧм кындзи, велӧдчисны вӧчны сёйысь дозмук.
Ыргӧн-бронза нэмӧ йӧзыс велӧдчӧмаӧсь вӧчны кӧртысь кӧлуй, ёнджыкасӧ ыргӧнысь да бронзаысь. Уна бронза кӧлуй археологъяс аддзисны Канинскӧй пещераысь (пуртъяс, пила, чери кыян вугыр, тасьті да с.в.).
Кӧрт нэмын важ йӧз пырджык олӧны ӧтлаын, вӧчасьӧны бара жӧ бронзаысь да ыргӧнысь, весиг мичмӧдчанторъяс. Сідз, археологъяс аддзисны Печӧра бокысь, Новый Бор дорысь бронзаысь вӧчӧм аймортӧс, юр весьтас кодлӧн пукалӧ лэбач. Миян кадся IV—V нэмъясын Эжва ю бокӧ воӧны кочевникъяс. Та йылысь висьталӧны археологъясӧн аддзӧмторъяс. Емва ю вылын, весляна грезд дорысь найо аддзисны пуртӧса шыпуртъяс, кинжалъяс, кӧртысь вӧчӧм вӧвъяс да ӧшъяс, кӧрт дӧрӧм (кольчуга) да с.в. Кочевникъяс воӧмаӧсь войвылӧ да вочасӧн овмӧдчӧмаӧсь татчӧ. Найӧ велӧдӧмаӧсь коми йӧзӧс медсясӧ скӧт видзны.
Миян эраса IV-VIII нэмъясын Рочмулӧн Европа юкӧнлӧн асыв-войвылын (ӧнія комияслӧн овмӧдчан мутасын) артмӧ ванвизьдінса культура. Миян эраӧдз 1 сюрс во шӧрын Шӧр Прикамьеын важ перымса этнолингвистическӧй ӧткотыр юксис пракоми да праудмурт вылӧ. Юкӧн муніс Эжва вожӧ, кӧні сорласис ванвидздінса культура новлӧдлысьяскӧд. Емваын да улыс Эжваын, тыдалӧ, медшӧр элементӧн лоины ванвидзсаяс, а Сыктылын да вылыс Эжваын медсясӧ лоины Прикамьеысь локтӧм йӧз. Ӧта-мӧдкӧд ӧтув олӧм да йитӧдъяс вӧсна артмӧма Емваса культура (IX-XIV нэмъяс), кодӧс позьӧ ӧткодявны Эжваса Перымкӧд.
Прото-коми племяяслӧн водзӧ сӧвмӧм бӧрын артмис емдінса культура (IX-XIV нэмъяс), сійӧ вӧлі йитчӧма родановскӧй культуракӧд. Протокомияс кутісны зумыд вузасян да культура йитӧдъяс балтикабердса финъяскӧд, Волга бердса булгаръяскӧд, Древнерусскӧй государствокӧд да степнӧй иран кывъя племяяскӧд. Емдінса культура вылӧ бӧръя кадӧ ёна тӧдчисны буретш лунвывса суседъяс. Бӧръя кадас сы вылӧ ёна тӧдчис асыввыв славяналӧн важ роч культураыс.
XII нэмын важ роч влияние содӧм бӧрын Перым пырӧ Новгородса республика власть улӧ.
XIV нэм заводитчигӧн Коми му вылӧ вынсяліс Москвалӧн влияниеыс. Вермас лоны, XIV-XV нэмъяс помын Перымса епископлӧн вӧлӧма Коми муын сюзеренлӧн право.
XII-XVI нэмъясын, Войвыв славяна-роч колонизациялӧн личкӧм улын, комияс вешйисны асыввывлань. Коми йӧз мунісны Ву кывтыдысь, Пинега вылысь, улыс Эжваысь, Виледьысь, Яренгаысь, Луза кывтыдысь.
Тайӧ кадсяньыс ХХ нэм заводитчытӧдз дугдывтӧг паськаліс комияслӧн олан мутасыс. XVI-XVII нэмъясын комияс овмӧдчисны Эжва катыдӧ, а XVIII-XIX нэмъясӧ - Печораын да Изьваын.
Матігӧгӧрса этносъяскӧд ӧтув олігӧн комияс лыдӧ пырисны вепсъяслӧн, рочьяслӧн, ненецъяслӧн да мансияслӧн ассимилируйтӧм котыръяс. Тайӧ тӧдчис коми культуралӧн антропологическӧй ӧблик да торъя юкӧнъяс вылӧ, вайӧдіс комияс пытшкын торъя этнолокальнӧй группаяс артмӧмӧ.
XVI-XVII нэмъясын Коми муын лоис некымын административнӧй юкӧн - вӧлӧсьт да му: Удора вӧлӧсьт, Глотово слӧбӧда, Емдін му, Сыктыв му, Ужга вӧлӧсьт да уна мукӧд.
XVII нэмын комияс пырисны Сольвычегодск, Яренск да Пустозерск уездъясӧ.

Коми муысь петӧм йӧз вӧліны Сибирын чужӧм унджык карлы подув пуктысьяс да олысьяс лыдын.

Коми-зырана кыдз войтыр артмӧмыс помасис XVII-XVIII нэмъясӧ .

XVIII-XIX нэмъясӧ комияс овлӧмаӧсь Вӧлӧгда губернияса Усть-Сысольск да Яренск уездъясын.
XVIII-XIX нэмъяслӧн медводдза джынйын комияс зіля овмӧдчылісны орчча Кардор губернияса Мезенск уездӧ.
XIX нэмын уна коми-зырана да коми-пермякъяс овмӧдчисны Алтайӧ.
1870-ӧд вояс заводитчигӧн комияс лӧсьӧдісны ӧнія Омск обласьтын некымын овмӧдчӧмин.
XIX нэм шӧрын, мӧд джынйын, коми-изьватаслӧн гырысь котыръяс овмӧдчисны Из сайӧ. 1880-ӧд вояс шӧрын изьваса кӧр видзысьяслӧн группа пӧскӧтинаяс тырмытӧм вӧсна вуджис Кола кӧджӧ.
XVIII нэмсянь ыджыд тӧдчанлун комияслӧн олӧмын заводитӧны ворсны отхожӧй прӧмыселъяс. Коми-зырана нажӧтка корсьӧм могысь ветлывлісны Сибирӧ либӧ войвывса роч уездъясӧ, вӧчавлісны гынсапӧгъяс, дорччывлісны да с.в.

Рочмуын комияслӧн лыд XVIII нэмся ревизияяс серти:

Во (ревизия)	Сюрс морт
1719 (медводдза ревизия)	41,6
1745 (2-ӧд ревизия)	43,7
1763 (3-ӧд ревизия)	44,0
1782 (4-ӧд ревизия)	47,2
1795 (5-ӧд ревизия)	52,4

1865 вося мыччӧдъяс серти, мый вӧлі йӧзӧдӧма «Алфавитный список народов, обитающих в Российской империи» небӧгын, 120 000 коми-зырана олісны Кардор губернияса Мезенскӧй уездын, Вӧлӧгда губернияса Усть-Сысольск да Яренск уездъясын, а сідзжӧ разӧдчӧмӧн Сольвычегодск уездса сиктса олысьяс пӧвстын.

1897 вося Ставроссияса перепись серти комияс (чужан кыв — зыран) олісны татшӧм губернияясын:

Губерния	Мужичӧй	Нывбаба	Ставнас
Вӧлӧгда	52762	62204	114966
Кардор	11058	12201	23259
Тобольск	3609	3474	7083
Перым	3290	1184	4474
Мукӧд губернияяс	2316	1520	3836
Ставнас империяын	73035	80583	153618

На пиысь каръясын оліс став йӧз лыдысь 4 %-ысь унджык (6340 морт) .

1921 вося моз тӧлысь 22-ӧд лунӧ РСФСР-ын вӧлі котыртӧма Коми (Зыряна) асвеськӧдлан обласьт, шӧриныс - Усть-Сысольск, тадзи вӧлі пуктӧма коми государственностьлы подув. Сэтчӧ пырисны Кардор губернияысь Печора уездлӧн ыджыдджык юкӧныс, став Усть-Сысольск да Войвыв Двина губернияысь Яренск уездлӧн ыджыдджык юкӧныс. Лӧсьӧдігас автономиялӧн ыдждаыс вӧлі 400 сюрсысь унджык км². и сэні оліс 1 787 сюрс морт. 1926 вося перепись серти, комияс вӧліны обласьтын 92,2 % . Ставнас СССР-ын, 1926 вося перепись серти, вӧлі 226 383 коми.

1929 воын Коми АО пырис Войвыв крайӧ, а 1936 вося йирым тӧлысьын автономнӧй обласьт лоис Коми АССРӧн РСФСР пытшкын.
1959 вося перепись серти, СССР-ын комияслӧн лыдыс вӧлі 287 027 морт.

1990 вося йирым тӧлысь 23-ӧд лунӧ Коми АССР лоис Коми Советскӧй Социалистическӧй Республикаӧн (Коми ССР), а 1992 восянь — Коми Республика.

Видзӧдӧй тшӧтш

Коми му ХVІ нэмсянь ХІХ нэмӧдз

Кыв

Комияс сёрнитӧны коми кыв вылын. Медся матынӧсь сы дорӧ перым коми да язьва коми кывъяс, а сідзжӧ удмурт кыв.
Коми кывйын торъялӧ 10 сёрнисикас. Медся ыджыд торъялӧмыс Л да В шыяслӧн чередуйтчӧм. Та серти став сёрнисикассӧ юкӧны 3 сикас вылӧ: элӧвӧй, вэ-элӧвӧй да нуль-элӧвӧй сёрнисикасъяс.

1918 воын ӧнія литературнӧй кыв подулӧ вӧлі пуктӧма сыктывкарбердса сёрнисикас.

Археология культураяс

• Волосовоса культура
• Казандор культура (м.э. XVI—IX нн.)
• Ананьиноса культура (м.э. VIII—III нн.)
• Гляденовоса культура (м.э. III н.-IV н.)
• Ванвисдінса культура (VI—XI нн.)
• Емваса культура (XI—XII нн.)

Этнос чукӧръяс

Торъялӧны татшӧм субэтносъяс:
• Изьватас
• Эжватас
• Висерса
• Емватас
• Печораса
• Луздорса
• Сыктывса
• Удорачи

Медся аслыспӧлӧс культураыс удорачилӧн - Ву да Мозын катыдса олысьяслӧн, изьватаслӧн - Печӧра кывтыдын олысьяслӧн, луздорсаяслӧн - Луз да Летка катыдсаяслӧн.

Литература

• Историко-культурный атлас Республики Коми. — М.: Дрофа, 1997.
• Республика Коми. Энциклопедия в 3-х томах. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1997, 1998, 1999. — Т. I, II, III.
• История Коми АССР (с древнейших времён до наших дней). — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1978.
• Коми // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. во Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивса копия 29 вӧльгым тӧлысь 2014 Wayback Machine ресурсын
• Попов К. Зыряне и зырянский край. — М., 1874.
• Лыткин во С. Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык. — Санкт-Петербург, 1889.
• Сидоров А. С. Знахарство, колдовство и порча у народа коми. — Л., 1928.
• Белицер В. Н. Очерки по этнографии народов коми (зырян и пермяков). — М., 1958.
• Лашук Л. П. Очерк этнической истории Печорского края. — Сыктывкар, 1958.
• Лашук Л. П. Формирование народности коми. — М., 1972.
• Лыткин В. И., Гуляев Е. С. Краткий этимологический словарь коми языка. — М., 1970.
• Жеребцов Л. Н. Расселение коми в XV—XIX вв.. — Сыктывкар, 1972.
• Жеребцов Л. Н. Формирование этнической территории коми (зырян). — Сыктывкар, 1977.
• Конаков Н. Д. Коми охотники и рыболовы во второй половине XIX — начале XX века. — М., 1983.
• Мифология коми. — М., 1999.
• Коми // Народы России: Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Кондратьева М. И., Кондратьев С. А. Коми народная песня. — М., 1959.
• Осипов А. во. О коми музыке и музыкантах. — Сыктывкар, 1969.
• Микушев А. К., Чисталев П. И. Коми народные песни. — Сыктывкар, 1966–1971.
• Грибова Л. С. Декоративно-прикладное искусство народов Коми. — М., 1975.
• Чисталев П. И. Коми народные музыкальные инструменты. — Сыктывкар, 1984.
• Чисталев П. И. Коми народные танцы. — Сыктывкар, 1990.
• Коми-зыряне: Историко-этнографический справочник. — Сыктывкар, 1993.
• Традиционная культура народа коми: Этнографические очерки. — Сыктывкар, 1994.
• Котов О. В., Рогачев М. Б., Шабаев Ю. П. Современные коми. — Сыктывкар, 1996.
• Народы Поволжья и Приуралья. — М., 2000.
• Зырянский мир: очерки о традиционной культуре коми народа. — Сыктывкар, 2004.
• Повод Н. А. Коми Северного Зауралья (XIX – первая четверть XX в.). — Новосибирск, 2006.
• Бондаренко О.Е., Хорунжая Т.М., Цыпанов Е.А. Коми нэм. — Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000.

Ыстӧдъяс